Pedro J. Peón Estévez
O Andacollo
Ó bisavó do Andacollo matárono na guerra do Rif e el naceu nalgún lugar da Galiza rústica, naquela España borbónica tan tenebrosa.
Cando a parteira se fixo co vultinho rosáceo, envurulhouno en panos e entregoulho á esgotada nai dicíndolhe:
- Alédate rula; acabas de ter un cativinho bonito coma un sol. - Cando a moza-nai escoitou tal, botouse a chorar sen acougo e por máis que trataban de consolala, máis salaiaba. Unha das presentes dixo, nun intento de consolala: "Non te queixes bonita, puido ser peor; podía ser unha nena".
Aínda que a intención fora boa, o pranto redobrouse, desgarrador. A cousa parecía non ter fin cando, impando e acadando folgos, a moza parturiente logrou falar entre saloucos:
- Se fora unha nena non iría á guerra! A el non han tardar en chamalo a filas para matalo lonxe da casa como fixeron có seu bisavó e o avó, e como farían co pai se o cabrón non se tivera liscado para México -dixo entre saloucos.
- Podemos evitar que vaia á "mili"…- dixo a avoa Pascasia. Parteira, parturenta, a súa nai Carmela, a tía Jarvinia, a vecinha Domitila e a comadre Micaela mirárona con olhos sorprendidos, interrogantes e foi Jarvinia a primeira en intervir:
- Pero ti que dis mamá !? Nin con tódolos cartos que puderamos aforrar nós en toda a vida sen comer, nos chegarían. Nin os temos nin ninguén no los prestaría. Só os moi ricos poden pagar para librar ós seus filhos da guerra…
- Os moi ricos ou os moi listos. Xa falaremos manhán; agora cómpre deixar descansar á parida e ó neno -rematou por dicir a avoa Pascasia.
Aquela noite, a matriarca fixo un repaso resumido da xente do seu amado clan. Todo comezara cando o seu marido emigrara a Chile. Alí ganhou uns cartinhos arrincando cobre do ventre dos Andes, aló polo Norte Chico nun lugar chamado Andacollo, melhor dito, santa María de Andacollo. Tivo sorte de voltar vivo cuns aforros que lhe permitiron casar, mercar unhas terras e armar casa. No lugar chamábanlhe Andacollo e a el non lhe parecía mal; lembrábalhe o seu lonxíncuo e amado Chile. Contaba unha velha lenda que lhe aprenderan naquelas terras e que falaba de que, a mediados do século XVI, os españois fuxiran polos montes levando con eles o único ben que lograran salvar: unha imaxe da virxe Nuestra Señora del Rosario (aínda non era de Andacollo). Como non podían cargar con ela, agochárona entre unas laxas para ser atopada, anos despois, por un nativo chamado Collo, e vai a santa e dilhe: " Anda Collo, convida ó teu povo a conhecerme e a conhecer ó verdadeiro Deus", e, desta maneira, xa lhe quedou ese nome. O meu home era moi "pavero" e díxome: "menos mal que o indio era pequeno, que se non…" "Que se non que?", preguntei eu inxenua "pois está ben claro"-dixo, raposeiro- "Se fora grande diríalhe Andacollón", eu soamente atinei a dicir "Pero que parvo podes chegar a ser, meu home!". Canto quería eu a ese "parvo" cando o arrincaron do meu carón para mandalo a morrer á guerra de Cuba naquel negro ano 98! En fin; pois de algo tan sinxelo provinha o nome Andacollo.
Carmela, a filha minha e de Andacollo, enviuvou cando as guerras de África, cando xa Elvirinha comezaba a andar. Agora, Elvirinha parira un neno currinho que ,dado o noso historial, morrerá en calquera estúpida refrega que se presente, pero… imos impedilo!. O home de Elvira anda por México sen que se saiba nada del. Con ese non conto. Seguro que xa ten unha Lupita e uns cantos "changuitos", pero o neno da casa non vai a ser chamado a guerra ningunha e para iso vóulhe pedir conselho á minha amiga Luminitsa, ou Luminisa, como a chamamos nós. Esta mulher é moi sabia. O seu nome completo é Luminitsa del Santo Sepulcro, pero ese nome era un tanto truculento, entre a súa xente é conhecida por Tía Lumi, matriarca cigana de orixe romaní. Ela díxome, con moito secreto, que os seus homes non van á guerra porque lhes ponhen nomes de mulher e, deste xeito tan sinxelo, non son chamados a filas. Así, algún filho seu e algúns sobrinhos chamáronse Andrea, que en España considérase erradamente feminino malia ser de orixe grego e aplicarse ós dous sexos. Outro pode ser o italiano Nicola. A outros baptizáronos directamente como Dolores, Carme, Rosario ou Suplicio, pero non a todos, para non levantar sospeitas.
Na manhá seguinte contoulhe o plan ás outras. Unha delas dixo:
-Claro, porque no Rexistro non lhe miran se ten pirolinha…
-De pirolinha nada! -exclamou, airada Pascasia- O meu bisneto naceu cunha senhora pirola!
-Mulher; é un falar…
E armaron o plan sen contar co pai da criatura que marchara para México. O moi conantán tinha alá unha belida "morra" mestiza e un par de "chamaquitos".
Fórono bautizar vestido de toquilha e pucha lixeiramente rosadas que lhes emprestaran.
-Como se vai chamar a nena ? Preguntou o cura.
-María Rosario de Andacollo - Aprestouse a dicir a bisavoa Pascasia.
-Anda que?? E el que raio é iso?
-Era a Virxe do sitio onde estivo o meu finado arrincando cobre da terra, alá por Chile…
- Pois vaise chamar María del Rosario e nada de Andacollo nin Andaca…Négome en redondo a porlhe nome tan feo a unha nena tan belida!-repuxo, talhante, o crego.
Andacolho (María) foi medrando disfrazado de mulher entre as mulheres da casa, que trataban inutilmente de inculcarlhe modos de mulher. Do seu pai nunca xamais se soubo. O moi cuco (en non polo feito de por os ovos en niño alheo) xa se exiliara da guerra do 36 antes de que esta comezase. María pronto comezou a destacar como escaladora de árbores tras dos ninhos maila froita, como xugadora de futebol e nadadora. Co tiragomas,onde ponhía o olho ponhía a pedra. Ninguén lhe ganhaba a correr, a saltar e ás tumbas e, cando se encabuxaba de máis, repartía trompadas e couces a eito. Era a única nena da parroquia que ouriñaba de pé contra o muro ou as árbores. Non lhe amosaba as "súas cousinhas" ós rapaces porque sabía que tinha que manter o seu segredo a toda costa pero un incipiente e teimudo bigode estaba a piques de arruinar o plan.
Gustábalhe Uca a rabear. Quixera abrazala e darlhe un bico pero podíase armar unha boa. Trataba de evitala. Estar ó seu carón ponhíao a cen…que complexa é a pubertade! , sacábache pelos nos sitios máis raros; cambiábache a voz (ponhíacha de pirú), levantábache a gaita pola mínima e as rapazas que, non hai nada, eran parvas, volvéranse máxicas da noite á manhá.
Andacollo estaba toleando. No seu DNI tinha por nome María del Rosario, de profesión agricultora e sexo M. Na casa aconselhábanlhe ter paciencia, que xa faltaba pouco, dicíanlhe. Vinheran as quintas e, naturalmente, non o chamaron e un día…
A avoa Carmela saiu á porta e comezou a berrar cos brazos abertos:
-Milagre, prodixio, marabilha "del Señor"! Aleluia ! -Foiselhe xuntando xente arredor
-Que tés Carmela? Que pasou?
- Alabada sexa Nosa Señora María del Rosario de Andacollo! Ó meu neto medroulhe unha mingarola !!
- A min sempre me pareceu un pouco maroto -dixo unha vecinha.
- E non será un "tarvestín" deses? -preguntou un velhote.
- E ten bugalhos ? -quixo saber outra.
- Ten, e ben grandes -contestou a orgulhosa avoa.
- Ai pois eu quero velos! -dixo outra. E entraron todos en tropel, e quixeron ver e tocar o "portento". E todas miraron e apalparon aquela aparición para saber se era real..
Cando se librou delas, Xosé María (que foi como se chamou desde entón) tirou do lombo os vestidos femininos e vistiu roupas de home que foran do seu pai e que Virucha, a súa nai, conservaba como unha reliquia. Despois colheu a bici e foi ó barbeiro a cortar a melena e barbear o amolador bigode. De volta na casa, armou un ramo con flores do xardín e plantouse na porta da moi fermosa Uca con intención de proporlhe matrimonio, tolinho como estaba por ela.
A bela Uca recolheu as flores e escoitouno con devoción e un lene sorriso. Cando el, arfando e tatexando, rematou a torpe declaración, ela faloulhe sen deixar de sorrir, mais agora cun puntinho de tristura.
-O que me propós hónrame María, pero non pode ser - contestou ela a piques de chorar.
-Pero…eu sempre pensei que che gustaba…
- Si, gustábasme e moito, pero como mulher. Espero que o comprendas. Se ti queres, sempre poderemos ser amigos…
Xa na casa, Andacollo botoulhe as flores á vaca.
ooo00O00ooo
Pasou moito tempo desde entón. Xosé María foi esquecendo de vagar. Conheceu unha dona, casaron e sempre trabalharon no campo.