Manuel Lourenzo González
Cegoñas no fondo da ría: Rosalía en Pontevedra
Se no mes anterior nos faciamos eco dunha celebración local de interese discutíbel, neste maio resulta obrigado que nos refiramos a outra de maior dimensión da que xa se vén ocupando a prensa e o mundo da cultura de xeito abondoso e á que desde aquí trataremos de engadir novos datos que cremos enriquecedores. Estamos a falar do cento cincuenta aniversario da publicación dos Cantares Gallegos de Rosalía de Castro. Neste caso, non correspondéndonos a nós o relato nin a ponderación de todo canto significou a saída ao público da obra auroral do Rexurdimento, ímonos centrar nun episodio non moi coñecido que relaciona a nosa poeta nacional con Pontevedra e que se coroa cunha anécdota que nos foi dada a coñecer nunha entrevista feita a Eduardo Blanco Amor en 1935.
Existía por aquela época, mediados do século XIX, unha taberna situada nun recanto da rúa da Compañía, hoxe Sarmiento, no baixo dun edificio de parede brasonada e ancha praza de por diante, taberna que tiña por nome Cano do Ribeiro. Tal denominación víñalle por dúas vías: unha, os apelidos do ourensán que a rexentaba desde 1837; outra, que servíndose no local o mellor ribeiro de toda Pontevedra, talvez de toda Galicia, dicíase que no seu soto existía realmente un cano do que manaba o apreciado viño de maneira ininterrompida. Os propietarios non confirmaban nin desmentían o rumor, aínda que xamais deixaron que ninguén baixase a verificalo. Como moito, limitábanse a historiar sobre un antigo proxecto de condución de viño desde Ribadavia que se impulsara en tempos do arcebispo Gómez Sarmiento, condución que, entrando por Santa Clara, fornecería os almacéns da cidade e chegaría aos peiraos da Moureira para cubrir a enorme demanda do comercio exterior. Mais non había constancia de que se dese realizado; salvo que se construíse en segredo, co fin de evitar as altas cargas impositivas que ameazaban con arruinar o negocio. Sobre este extremo, eles tampouco dicían que si nin que non.
No andar superior da dita taberna, tiña o seu domicilio o avogado Horacio Silva Pérez, fundador e director do semanario La Resistencia, que conxeniaba ecos do anatematizado provincialismo coa defensa dos dereitos dos traballadores. O piso de Silva Pérez servía, asemade, para que dúas veces por semana se reunisen os seus redactores, os cales, unha vez rematado o labor, baixaban ao Cano do Ribeiro para faceren tertulia con amigos e seareiros sobre os máis diversos temas de actualidade.
Como queira que o parladoiro acadase certa sona, e dada a rivalidade de La Resistencia con outros xornais, xa conservadores e monárquicos, xa de tendencia burguesa liberal, algún anónimo publicou un folleto co título "Tertulia de los Resistentes al Ribeiro", a imitación dos moitos "coloquios" que se publicaban no tempo; entre rexoubas envelenadas, facíase un retrato agre dos tertulianos tachándoos de herexes, exaltados, revolucionarios e, a maiores, tabernarios incorrixíbeis. Non rexeitaron a denominación os aludidos, ao contrario, aceptárona con orgullo e ata presumiron dela utilizándoa acotío.
No ano en que nos imos deter, 1863, a tertulia contaba entre os seus fieis con persoas da talla do xuíz Xoán Manuel Pintos, que sorprendera a propios e estraños dez anos antes coa publicación dun libro con partes en galego, e, sobre todo, o doutor Luís Rodríguez Seoane, respectado poeta que deixara translucir a súa simpatía polos traballadores ao participar na organización do célebre Banquete de Conxo.
Naquel tempo, os ataques contra La Resistencia redobráranse a partir duns artigos nos que se facían eco do movemento de reivindicación do sufraxismo feminino en Inglaterra e nos Estados Unidos. Daquela, o propio Rodríguez Seoane, talvez revivindo a xesta que sete anos antes fixera cambalear os alicerces da orde social na curil Compostela, lanzou unha proposta que foi recibida con entusiasmo polo conxunto dos tertulianos. Consistía en organizar unha homenaxe popular a certa muller da comarca falecida vinte e cinco anos antes, unha muller aldraxada pola súa inclinación pola ciencia, que levara unha vida erradía e que acabara no hospital San Juan de Dios atacada pola tolemia. Chamábase Leonor Gancedo de Acuña, un nome que aínda hoxe segue asociado ao misterio e o esquecemento, polo que algún día merecerá que lle dediquemos unha atopocronía nestas mesmas páxinas.
Aos conxurados pareceulles moi a propósito o feito de que esta persoa, por riba de ser muller, reunise dous estigmas tan difíciles de tolerar para a burguesía máis rixidamente clasista: a sensibilidade intelectual e a loucura; co que se puxeron decontado a organizar o acto, que incluiría senllos discursos memorialísticos, recitación de poemas e cea con brinde. Sabedor, por medio de amigos comúns, do desafío que se planeaba, sumouse ao parladoiro Indalecio Armesto, daquela xa coñecido xornalista, quen propuxo completar o provocador programa convidando para a lectura poética outra muller que despuntaba como escritora cun libro de versos e dúas novelas publicadas e eloxiadas pola crítica: Rosalía Castro de Murguía. Como amigo persoal dela e do seu marido, o propio Armesto se encargou de facerlle chegar a proposta, que foi aceptada sen reservas.
Elixiuse para o evento o día 21 de maio, aproveitando que a poeta viaxaría de Compostela a Vigo a recoller na imprenta os primeiros exemplares da súa nova obra, que, segundo se anunciaba, estaba escrita totalmente en lingua galega. Dada a dureza da viaxe en dilixencia, Armesto ofreceulle ao matrimonio durmida na súa casa familiar da praza da Ferraría.
Escolleuse para realizar o acto a aula magna do Instituto de Segunda Ensinanza, no antigo convento dos xesuítas, e convidouse a autoridades e forzas vivas, que desculparon a súa presenza con argumentos do máis variado. Non así un bo número de veciños e veciñas, que se congregaron para escoitar as palabras do director de La Resistencia e de Indalecio Armesto, xustas e reivindicativas, glosando a figura da homenaxeada. Finalmente, escoitáronse catro poemas en lingua galega de Rosalía de Castro pertencentes ao libro que acababa de ver a luz, Cantares Gallegos, que o público premiou cun prolongado e acendido aplauso.
A anécdota á que nos referimos no comezo, de relevancia para a historia da nosa literatura, foi que nesa mesma ocasión, unha vez rematada a seriedade dos discursos e de novo reunidos os organizadores e algúns convidados especiais na cea que pechou o acto, preparada con agarimo por Cano do Ribeiro na súa propia taberna, Rosalía de Castro deu a coñecer aos seus admirados interlocutores un poema manuscrito, totalmente inédito, versificado así mesmo en lingua galega, que era obra dun escritor español nado en Sevilla chamado Gustavo Adolfo Bécquer. Explicou que era un poeta que aínda non colleitara o recoñecemento que merecía, mais que algún día daría brillo único ás letras españolas. A composición, en dúas oitavas italianas, formaba parte dunha serie que el mesmo denominaba "rimas", que construía lentamente dentro dun proceso de evolución anímica moi intensa. Engadiu que Bécquer admiraba a lingua galega, que escoitaba falar a parentes da rama dos Domínguez, comerciantes estabelecidos en Sarria, e que, en canto coñeceu a Rosalía, no tempo en que esta moceaba con Murguía polas rúas de Madrid, quixo que unha das súas rimas fose escrita en galego, para o cal contou coa axuda da nosa poeta.
Tal importancia lle deron os membros de La Resistencia a este xesto fraternal dun poeta español, que Rosalia non dubidou en regalarlles o manuscrito como recoñecemento a aquel grupo de persoas que tiñan en tan alta estima a lingua propia, a muller e a poesía. Ao día seguinte, o poema foi enmarcado e colocado en lugar prominente da taberna Cano do Ribeiro, para admiración de todos e, sobre todo, para escarnio dos que teimaban en considerar o noso idioma un dialecto inservíbel para o exercicio das altas letras. La Resistencia tamén o publicou, xunto co resumo e loanza do acto da homenaxe á pobre Leonor Gancedo.
Finalmente, os inimigos dos tertulianos conseguiron que as autoridades tomasen o acto como unha burla ao sentido común e á orde social e, como consecuencia, o xornal foi pechado. O parladoiro aínda se mantivo un tempo, e colleu novo pulo coa Gloriosa; mais pasado o fervor revolucionario, foise esvaecendo ata desaparecer por completo.
Máis tempo durou a taberna Cano do Ribeiro, que pechou en 1889 tras a morte do dono. A persoa que mercou o local quixo mantela aberta, mais ao constatarse que o tal cano de viño no soto, se algunha vez existiu, desaparecera, perdeuse todo o encanto e houbo de mudar de negocio. Cos cambios, o poema manuscrito en galego de Gustavo Adolfo Bécquer pasou a paradoiro descoñecido e, lamentabelmente, nunca máis del se soubo.
Anos máis tarde, como se dixo, o propio Blanco Amor, ao dar a coñecer a edición dos seis poemas en galego de Federico García Lorca, lembraría nunha entrevista esta anécdota rosaliá, que disque coñecera a través de Losada Diéguez. Fóra desta, non coñecemos outras referencias agás a que se garda nas hemerotecas que conservan exemplares de La Resistencia.
Imaxe: Rosalía de Castro, deseño de ©Rei Zentolo.
19.05.2013