Os alcumes e sobrenomes medievais son fontes de apelidos actuais
Por Redacción
Moitos dos apelidos galegos teñen a súa orixe en alcumes e sobrenomes medievais. Esta foi a principal conclusión da III Xornada de Onomástica Galega, organizada pola Real Academia Galega este sábado no Sexto Edificio do Museo de Pontevedra.
O presidente da RAG, Víctor F. Freixanes; o deputado de Cultura da Deputación, Xosé Leal, e a coordinadora da xornada, a académica Ana Boullón, inauguraron un encontro que abordou casos concretos como o do barrio pontevedrés da Moureira, os alcumes que designan a veciños dunha mesma localidade ou os nomes de usuarios de editores da Wikipedia.
Na súa intervención, Freixanes destacou que os alcumes son una riqueza popular da que dispón Galicia. "Explorar este eido da lingua é viaxar tamén pola nosa historia, pola nosa memoria colectiva, mesmo ás veces pola nosa memoria máis íntima e persoal", sinalou.
Os alcumes son, segundo o presidente da academia galega, unha maneira de recoñecer ás persoas "ás veces tan íntima, outras veces tan retranqueira, con connotacións sociais e antropolóxicas moi diversas", especialmente marcada nas sociedades rurais.
Os alcumes comparten cos apelidos a fixación familiar e a transmisión interxeracional, pero o seu carácter extraoficial dificulta compilalos, explicou Ana Boullón. Non aparecen nos rexistros civís nin nos eclesiásticos e nos textos escritos só adoitan facerse un oco na literatura ou nas necrolóxicas dos xornais.
"Con todo, constitúen unha forma de designación das persoas aínda moi viva en determinados lugares, especialmente vilegos e rurais", engadiu, asegurando que todos eles son de enorme interese lingüístico e antropolóxico, demostrando, entre outras cousas, a gran creatividade popular que reside na tradición galega.
Tras a sesión inaugural, o profesor Xoán Carlos García Porral explicou, a partir dun traballo de campo realizado en Lalín, que nas sociedades tradicionais e campesiñas tanto os alcumes como os nomes das casas son mellores definidores que os nomes e apelidos, pasando a ser o primeiro elemento identitario dunha persoa ante o resto da sociedade.
Os espazos que analizou o antropólogo serven de exemplo das orixes e dos significados habituais dos alcumes e nomes de casas: nomes propios dalgúns dos seu moradores (A de Mensamino, Paulos), topónimos, o aspecto físico (O Longo, Tripón, Chaval), o carácter (O Minuto), profesións ou nomes de animais, entre outros.
A experta en onomástica Rosario Soto, pola súa banda, detívose nos alcumes e sobrenomes na Galicia medieval explicando que todos eles hérdanse e son fonte de apelidos actuais, entre eles algúns tan comúns como Fariña, Ferreiro ou Pardo. Moitos dos apelidos, engadiu a académica Luz Méndez, xa estaban datados en textos en latín nos séculos X e XI.
O público puido ademais coñecer o proxecto colaborativo desenvolvido no IES Sánchez Cantón de Pontevedra baseado no barrio da Moureira, que permitiu segundo resumiu a profesora Anxos Rial, ademais de recuperar a memoria da cidade, que os mozos recoñezan aos seus maiores como depositarios das raíces do idioma galego.
A xornada contou tamén co relatorio de David Rodríguez, técnico de normalización lingüística do Concello de Cedeira, que falou dos alcumes colectivos dados aos habitantes dunha localidade no seu conxunto, tamén chamados xentilicios festivos, que van desde o máis descritivo, como os zapateiros, os veciños de Noia, polo oficio, ata o máis despectivo, como os carrachentos para se referir aos de San Breixo de Oza.
Para pechar a xornada, Adrián Estévez Iglesias falou dos nomes que se asignan a si mesmas as persoas editoras da Wikipedia, que se agochan tras antropónimos, topónimos, datas, oficios ou afeccións para manter o seu anonimato; e unha mesa redonda analizou as posibilidades dos topónimos en campos tan diversos como a literatura ou a botánica.