Dar coa orixe do lume e, a partir de aí, tirando do fío e de moita experiencia e formación, localizar o responsable ou responsables. É a tarefa fundamental dos quince axentes ambientais que integran a Unidade de Investigación de Incendios Forestais (UIFO) da Xunta de Galicia.
O grupo, creado en agosto de 2021 con profesionais curtidos en extinción, dedícase en exclusiva a investigar e sacar de circulación a pirómanos e incendiarios.
Falamos con Aurelio Mosteiro, coordinador adxunto encargado das provincias de Pontevedra e Ourense, e con Carlos Magariños, axente investigador de referencia no distrito de Pontevedra e, en xeral, da provincia, sobre un verán no que a actividade incendiaria, a falta de pechar a tempada de máximo risco e as estatísticas, está a ser inferior aos anteriores.
Lonxe quedan cifras como as de 1995, cando se rexistraron en Galicia 15.000 incendios. Nos últimos anos foron baixando aos poucos ata quedar por baixo dos mil anuais e este 2024, a mediados de agosto, contabilizábanse na provincia de Pontevedra 241 incendios entre agrícolas e forestais, dos que 140 eran forestais, "un número bastante aceptable para a serie histórica, mesmo por baixo da media".
A esa redución chegouse como resultado dunha suma de factores, entre eles, a prevención, a investigación e un cambio de conciencia social. No que relacionado co traballo da UIFO, no ano 2000 a investigación empezou a aumentar e en 2006, tras a grave vaga de incendios daquel agosto, viviu outro impulso, "empezouse a investigar máis profundamente os incendios".
Como resultado, "foise reducindo a actividade incendiaria" e agora, ao haber menos cantidade de lumes, aumenta a porcentaxe dos que se investigan.
Cun coordinador autonómico (José María Carlés), dous coordinadores adxuntos (Aurelio Mosteiro e Isabel Calvete) e doce axentes investigadores, a unidade ten como ámbito de actuación toda Galicia e depende directamente da Dirección Xeral de Defensa do Monte da Consellería do Medio Rural. Esta organización outórgalle axilidade.
"Se se detecta unha actividade incendiaria nunha zona de territorio de Galicia, tómase unha decisión rápida de que os efectivos que se consideren necesarios focalícense nesa zona e faise unha investigación máis exhaustiva", explica Aurelio Mosteiro, coordinador adxunto encargado das provincias de Pontevedra e Ourense. Esta rapidez resulta fundamental para "tentar solicitar as probas iniciais suficientes".
A creación desta unidade supuxo un salto cualitativo con respecto á situación previa, pois a investigación pasou a estar centralizada e en mans de axentes especializados que se dedican en exclusiva a esta tarefa.
Son todos axentes cunha "dilatada experiencia" na extinción de incendios, o que lles dá "unha bagaxe moi importante" para a investigación: "entenden perfectamente o comportamento do lume, que é moi importante para determinar a área de inicio".
En todos os incendios realízase algunha investigación, pero non en todos entra a UIFO. O director de extinción do propio incendio realiza unha primeira valoración do 100% dos lumes, pero non en todos realízase unha inspección ocular e unha investigación máis profunda.
Os datos varían en función da provincia. En Pontevedra investíganse entre o 50% e o 60% dos que se producen e na Coruña ou Lugo as porcentaxes chegan ao 90 ou case o 100%.
A diferenza débese, segundo Mosteiro e Magariños, a que nesas dúas provincias hai menos rexistros e tamén á tipoloxía dos lumes. Tradicionalmente, Ourense foi a provincia con máis incendios, aínda que este verán se esta vendo "un pouco máis" de actividade en Pontevedra.
O seu traballo realízano ás veces en solitario e outras en colaboración co Servizo de Protección da Natureza (Seprona) da Garda Civil ou a Policía Autonómica.
O habitual é que a UIFO determine o punto de inicio do lume, pois conta con expertos na materia que se atopan entre os mellores de España e, a partir de aí, unha vez que se establece a causa e sábese se é ou non intencionado, entran en escena os outros Corpos e traballan en conxunto ou seguen en solitario.
"Co número de incendios que hai, para conseguir unha porcentaxe de investigación alto, temos que estar todos", explica Aurelio Mosteiro. Á hora de tomar declaración ou deter a un sospeitoso, resulta máis frecuente que o realice o Seprona ou a Policía Autonómica, especialistas nestas materias.
Os intencionados son, segundo estes dous axentes, entre o 60 e o 65% dos rexistrados cada ano e o resto entre imprudencias, naturais e accidentes. Se neses intencionados utilízanse artefactos incendiarios, sempre os atopan, pero non resulta habitual.
Este verán, atoparon bengalas na Illa de Arousa e concluíron que non tiña relación coa orixe do lume e petardos na parroquia pontevedresa de Alba que aínda están a investigar.
En Pontevedra, a porcentaxe de naturais sitúase no 2 ou 3% mentres que noutras provincias é maior e en 2022 chegaron a picos do 20%. Son menos nesta provincia porque moitos dos doutras zonas de Galicia teñen a súa orixe nas tormentas eléctricas, cando os raios caen sobre zonas altas e comezan un lume, pero na franxa atlántica, cando hai tormenta, adoita chegar a choiva e eses conatos apáganse xa de forma natural.
En canto ás neglixencias ou imprudencias, varían entre un 20 e un 25% e van desde unha faísca que solta o tren por non ter a faixa de seguridade limpa ao tendido eléctrico, as cabichas, as queimas nas épocas nas que están permitidas, os traballos forestais ou traballos non forestais en zona de influencia forestal ás veces.
Os accidentais adoitan ser inferiores, aínda que Magariños recoñece que moitas veces "o fío entre neglixencia-imprudencia e accidental é moi moi fino" e acaban sendo xuíces e fiscais os que teñen a última palabra de se acaban na vía penal ou na administrativa. Nestes, si se detectou "un aumento considerable" nos últimos anos de lumes iniciados por camións, maquinaria agrícola ou todo tipo de vehículos.
Sirvan como exemplo desas estatísticas os incendios deste 2024 na comarca, dos dous máis graves, un foi intencionado e o outro non. O de maior dimensión rexistrouse en abril en Caroi, Cerdedo-Cotobade, e arrasou 32 hectáreas. Foi intencionado con varios puntos de inicio.
O outro foi este verán en Paredes, Vilaboa, arrasou entre 6 e 7 hectáreas e non foi intencionado. Tamén foi intencionado e "nunha zona de incendios reiterados" un rexistrado en agosto no lugar de Vilar, en Ponte Sampaio.
En todos os lumes, o responsable ten que asumir a responsabilidade civil dos danos ocasionados e a Xunta sempre reclama os gastos de extinción, que adoitan ser moi elevados e, segundo estes especialistas, moitas veces tamén actúan con fins disuasorios, pois os gastos derivados dunha imprudencia poden ser moi elevados e a xente tende a ser máis prudente para evitalos.
Tamén actúa con efectos disuasorios a investigación, pois "como hai máis presión, máis investigación, o incendiario tamén ten máis coidado ou deixa de facelo porque non lle compensa". Cando se detecta nunha zona unha actividade incendiaria elevada, a Garda Civil, a Policía Autonómica e a UIFO exercen máis presión e realizan operativos de vixilancia conxuntos que contribúen a reducilos.
Á hora de investigar, esa experiencia de coñecer o comportamento do lume e do incendiario resulta crucial. Tamén a preparación especializada en investigación de incendios que realizan de forma "constante" e os medios técnicos que utilizan. Os drons e as cámaras de vixilancia xa son os coñecidos, pero outros moitos que non queren revelar para non ensinar as cartas ao delincuente.
Tamén teñen agora máis colaboración cidadá. Anos atrás, había máis protección ao incendiario ou ao pirómano, pero desde 2006 detectan "un cambio social de percepción da xente", que se deu conta da gravidade desas condutos.
O cambio climático tamén tivo impacto, pois "fai que os incendios sexan máis virulentos e a xente colleulle moito máis medo".
Así, "antes plantabas un lume e ás veces ata se apagaba só, pero agora hai moitos máis días ao ano en que as condicións son moito máis extremas e os incendios poden ser moito máis virulentos" e provocan perdas máis graves, mesmo mortes. Ocorreu en 2006 e en 2017 e, desde entón, hai conciencia social de que "os incendios agora son moi moi perigos" e ameazan núcleos habitados e vidas humanas.