A restauración in extremis da ponte de Pedre

18 de marzo 2025

En xaneiro de 1859, Manuel Xil, alcalde de Cerdedo, advertiu a Deputación da derruba inminente do monumento e reclamou a súa restauración

A Pontapedre (cara sur), na actualidade
A Pontapedre (cara sur), na actualidadeCalros Solla

Hai cento sesenta e seis anos, en xaneiro do ano 1859, Manuel Xil, alcalde de Cerdedo, remitiulle á Sección de "Caminos y puentes" da Deputación Provincial de Pontevedra un escrito no que denunciaba o estado ruinoso da ponte de Pedre, ao tempo que demandaba a súa reparación.

Aínda que a feitura medieval da ponte é incuestionábel, descoñécese a data exacta de construción. Na agarda do documento esclarecedor e para non errar o
tiro, asumiuse para a fábrica unha chave de séculos que abrangue do XII ao XV. Os que se inclinan pola décimo segunda centuria apelan á tradición oral, que lle atribúe a obra ao canteiro Petrus Petri (Pedro de Pedre), segundo crenza popular, o proxenitor do Mestre Mateo. Aqueloutros que prefiren adscribila á época
baixomedieval
recorren á índole oxival dos abovedados.

N’A conxura dos Gosende. Retrincos III (2015, páxs. 52-3), ofrecín datos abondos para a elaboración da carta de identidade do inmóbel:

A ponte de Pedre posúe uns 60 m de lonxitude. O seu largo oscila entre os 2’95 m e os 3’30 m. A altura dos peitorís acada os 60 cm, aínda que hai seccións nas que non levanta máis dos 50 cm.

A construción érguese encol de tres arcos, lixeiramente apuntados, de disímiles dimensións. A clave do arco mor afástase do leito uns 8 m, a do arco meán, uns 6 m, e a do arco pequeno, uns 4 m. A luz do arco mor é duns 12 m, a do meán é duns 9 m e a do arco pequeno é duns 6 m.

Como ben se deduce, a ponte gaña, arco a arco, dous metros de altura e tres metros de luz. O arco meirande sitúase á esquerda da ponte, segundo a dirección da corrente. O arco pequeno, que fai as funcións de aliviadoiro, localízase á dereita da construción. Na actualidade, malia a moita chuvia do inverno, o río só enfía o ollal do arco grande.

A ponte refórzase con dous tallamares (en contra da corrente) e dous contrafortes (na cara posterior). Construído entre o arco mor e o meán, o tallamar meirande posúe 4 m de avante e acada os 4’60 m na súa parte máis ancha. Construído entre o arco meán e o aliviadoiro, o tallamar pequeno posúe 2’75 m de avante e acada os 3’50 m na súa parte máis ancha. O contraforte meirande presenta 4’80 m de ancho frontal e 3’25 m de fondo. O contraforte pequeno, 3’30 m de ancho frontal e 1’47 m de fondo.

Desaparecido conxunto patrimonial da Pontapedre. Ponte baixomedieval, cruz e muíño de Sieiro
Desaparecido conxunto patrimonial da Pontapedre. Ponte baixomedieval, cruz e muíño de SieiroArquivo ATOPO, 1986)

A ponte de Pedre edificouse sobre o río Lérez, impulsando ou consolidando un itinerario comercial e de peregrinación que, sur-norte, comunicaba a comarca de
Montes coa vila do Baño e mais coa cidade do Apóstolo. Así nolo corroborou o padre Sarmiento que, en 1745, de camiño á casa familiar das Raposeiras (Meilide), se desviou até a Pontapedre para darlle satisfacción á súa insaciábel curiosidade:

Bajé a ver el puente de Pedre, que está cerca. Es puente sin cal, muy antiguo, de tres ojos.

Creo sería el camino de los romanos de Braga a Lugo ... El puente, como dije, es de fina sillería cuadrada, pero sin señal de cal, y, creo, será romano. Tiene tres ojos circulares ... Este puente es pasaje real, y preciso para pasar desde la provincia de Tui a Los Baños y a La Estrada, y distan del puente de tres a tres leguas y media (Viaje a Galicia (1745), 1745).

San Esteban de Pedre, cuatro leguas de Pontevedra, en donde está la puente de Pedre y de piedra, no se halla otra hasta la de Pontevedra sobre la ría [a ponte do Burgo]. El puente de Pedre, que he visto, es muy antiguo, y por ella vi pasar muchos portugueses y gallegos de la provincia de Tuy (Colección de voces y frases gallegas, 1746-1770).

Non é desatino pensar que, probabelmente, en 500 ou 700 anos, salvante exiguos labores de mantemento, a ponte non fora sometida a un proceso exhaustivo
de restauración ou consolidación. A comunicación do alcalde Xil, cuxa providencial iniciativa librou o monumento da derruba e desaparición, infórmanos ademais da súa consideración como fito de deslinde (a media ponte) entre os concellos de Cerdedo e O Campo (actual Campo Lameiro) e entre as parroquias de Pedre e
Montes
(Santo Isidro). Por Sarmiento (1745) e o Madoz (1848) sabemos que Montes era parroquia anexa a Morillas. É dicir, a aldea do Serrapio –da outra banda
do río–, hoxe integrada na parroquia de Pedre, pertencía naquela altura a Montes. A súa incorporación ao concello de Cerdedo data do ano 1897.

Mediado o século XIX, o itinerario que se valía da ponte de Pedreperdera relevancia. Mesmo así, a ponte foi singular escenario de escaramuzas durante a
francesada (suicidio de Rosiña Neto) e a carlistada (cabalgadas de Mateo Guillade).

Xa en 1927, o contratista de obras públicas cerdedés Manuel Fontao García dirixía a bo ritmo a construción do camiño veciñal que, salvando o río de Quireza a
través da ponte de pedra –a ponte do Serrapio, uns 370 m, río arriba, da Pontapedre– atravesaría o territorio unindo a aldea do Serrapio cos outros núcleos
de poboación da valiña (Bugarín, Fondós, Os Castros...).

A ponte de Pedre sumírase pois na decadencia e no esquecemento, aínda que, cando menos, seguía sendo imprescindíbel para os usuarios do muíño
maquieiro de catro moas (o muíño de Sieiro), instalado ao seu carón, na ourela dereita do Lérez.

A ponte de Pedre e mais o desaparecido muíño de SieiroArquivo Atopo

Esta suposición cadraría co relato recollido en 1998 no Serrapio. Os veciños contaron como, no século XIX, a ponte medieval, oculta baixo a matogueira, fora
descuberta por un fato de troiteiros que remontaban o río. O asunto posúe trazos de verosimilitude se lembramos que, en xullo de 2013, o colectivo Capitán Gosende deu a coñecer o tesouro etnográfico da aldea vella de Vichocuntín, da que, capado o porco, todo o mundo sabía. Dáseme por pensar que os pescantíns –quizais, de fóra de Cerdedo– foron os que lle trasladaron á autoridade local a importancia do seu achado e a crítica situación na que se atopaba.

Sexa como for, en xaneiro de 1859, o alcaldeXil advertiu á Sección de Camiños e Pontes da Deputación do estado de acabación desta histórica infraestrutura. Curiosamente, no selo municipal que acompaña o documento anexo o año sanxoanesco non terma de estandarte ningún:

Amenazando ruina el puente que se halla sobre el río Lérez, situado en los confines de la parroquia de Pedre de este municipio y las de Sn. Isidro de Montes del de Campo, cuyo puente divide al medio los dos distritos, y siendo de indispensable necesidad su conservación y reparación para la comunicación de los dos citados ayuntamientos y para preveer (sic) una desgracia, es de la mayor urgencia el que V.S. se sirva oficiar con el arquitecto del partido, u otro que tenga a bien, para que pase a reconocer dicho puente y proponga el medio de su reparación, para que en urgencia acuerde V.S. los medios para llevar a cabo la obra que se proyecte.

Cerdedo, 2 de enero de 1859
Manuel Gil

Sinatura de Manuel Xil, alcalde de Cerdedo en 1859Calros Solla

O 22 de xaneiro, o secretario da devandita Sección puxo en coñecemento do gobernador civil da provincia de Pontevedra (hogano, presidente da Deputación) a
reclamación do alcalde cerdedés:

Sr. gobernador
Atendido el estado ruinoso de este puente y la necesidad apremiante de la reparación que expone el alcalde, la Sección propone a V.S. se oficie al director de Caminos para que practique su reconocimiento, formando a la vez el presupuesto de las obras necesarias para su reparación. 

V.S. sin embargo resolverá lo mejor

22 de enero de 1859
F. Buendía

Marzo, 24. El director de Caminos D. José Mª Bolo pasa a V.S. el presupuesto y concreciones de la obra del puente Pedre en el distrito de Cerdedo, cuyo importe asciende a 8.822 reales.

Marzo, 26. A la sección para los fines que correspondan

Sr. gobernador

Siendo la reparación de esta puente reclamada por el alcalde de Cerdedo, la Sección entiende ¿? decirles el costo a que asciende el presupuesto, y que a vuelta de correo manifiesten los recursos con que cuentan para sufragarlos a fin de, en su vista, poder acordar la subasta de las obras.

31 de marzo de 1859
F. Buendía

Elaborado o proxecto e mais orzamento da obra, e co visto e prace do gobernador, o secretario da Sección de Camiños e Pontes informou o alcalde de Cerdedo. Manuel Xil retrucou, argüíndo a falta de liquidez das arcas municipais e a pertinencia de esixirlle colaboración ao estremeiro concello do Campo (Campo
Lameiro):

En contestación a la comunicación de V.S. 3 del corriente [abril], respecto a las obras del puente de Pedre, debo manifestarle que este Ayuntamiento no cuenta con recurso alguno para sufragar las obras, correspondiendo la mitad de ellas al Ayuntamiento del Campo, por hacer la mitad del expresado puente la división del ayuntamiento.

Lo que pongo en conocimiento de V.S. para que resuelva lo que tenga por conveniente
Dios guarde a V.S. muchos años

Cerdedo, 20 de mayo de 1859
El alcalde Manuel Gil

A seguir, reproduzo o "Presupuesto de la reparación" e o "Pliego de condiciones" elaborados polo director de Camiños Xosé Mª Bolo y Peñas:

Adjunto remito a su señoría el pliego de condiciones facultativas, y presupuesto de las obras que es indipensable ejecutar para la seguridad del puente Pedre sobre el río Lérez; según me lo previene V.S. en su comunicación, fecha 12 del corriente.

Dios guarde a V.S. muchos años. Pontevedra marzo 24 de 1859

Jose Mª Bolo y Peñas.

Distrito municipal de Cerdedo
Presupuesto de la reparación del puente Pedre

Provincia de Pontevedra
Distrito municipal de Cerdedo

Presupuesto de las obras que es indispensable ejecutar para la seguridad del puente Pedre sobre el río Lérez; mandado formar por orden del Sr. gobernador de la Provincia con fecha doce del corriente mes [marzo].

Presupuesto

 

Por extraer un roble bastante voluminoso, deshacer y construircuarenta y cinco metros cúbicos en los dos botareles del puente que dicen por el costado de abajo al poniente con la misma piedra y sobrante de los pretiles viejos del mismo, a veinte cada uno ... 900 r.

Por extraer los encabezados roble, deshacer y construir de nuevo siete metros lineales por cada costado en los murallones del puente que dicen al sur, y concluyen en el camino que va por la cancilla a las Vegas del Barco, con su misma piedra ... 300

Por extraer otro monstruoso roble, deshacer pate del murallón del norte que le (sic) contiene y construir en los muros de esta parte cuarenta metros cúbicos de mampostería concertada, a treinta y seis cada uno ...144

Por el asiento de cincuenta metros lineales del pretil viejo en la imposta de los arcos, a tres cada uno .. 150

Por setenta y ocho metros lineales de nueva hechura para completo de la imposta, a veinte cada uno ... 1.560

Por ciento veinte y ocho ídem ídem de pretil, a treinta cada uno ... 3.840

Por sesenta y cuatro ídem de afirmado, a ocho cada uno ... 512

Por limpiar el puente de urces, zarzas y malezas ... 120

Asciende este presupuesto a ... 8.822 reales.

Condiciones facultativas

1ª) El contratista queda obligado al cumplimiento de las condiciones que rigen en la reparación del puente Pedre, además de las generales aprobadas por Real Decreto de 18 de marzo de 1846.

2ª) Los robles que contienen los murallones y estribos del puente serán desalojados con todas sus raíces, y para impedir la reproducción de estos, que en algún tiempo pueda arruinar la fábrica, como en el día se notó haber sido la única causa, se carbonizarán a fuego activo todas las raíces que no puedan extraerse completamente.

3ª) Los sillares de los murallones y botareles serán asentados en mortero compuesto de dos partes de arena y una de cal sobre la primera hilada de los mismos que no haya sufrido alteración alguna por la causa referida.

4ª) Los dos botareles que han de reconstruirse concluirán en la parte superior con un escarpe que tenga a lo menos cuarenta y nueve grados de inclinación.

5ª) Los muros que han de construirse y enlazarse con los del puente por el costado del norte, empezarán en la esquina del muro de D. Valentín Garrido, con el ancho de un metro, y concluirá su coronación con una losa que tenga de ancho seis decímetros y de espesor tres, alineando el muro que dice al costado del molino con la dirección de los arcos y buscando en su mayor altura la inclinación del puente más arriba del pie de la cruz.

6ª) La mampostería de los muros será bien concertada, en términos que ningún mampuesto bajará de un pie cuadrado, y toda la obra de reparación quedará atizonada de metro en metro cuadrado.

7ª) El relleno de trece metros lineales entre los referidos muros se hará por la prestación personal del distrito municipal de Cerdedo.

8ª) La imposta de la fábrica tendrá de espesor el mismo que tienen los pretiles viejos después de blancos a pico por la parte visible, como componentes de la misma.

9ª) Los pretiles tendrán de espesor un pie, y de alto nueve decímetros, machiembrados y labrados al por maior, sentados en buena lechada a plomo del dovelaje, dejando de vuelo a la imposta, tres pulgadas.

10ª) La piedra para la obra será de la que se halla en el monte Serrapio, a medio quilómetro de distancia de la misma.

11ª) La caja para el firme quedará hecha con la misma imposta, estendiéndose en ella una ligera capa de arena sobre el trasdós.

12ª) El firme constará de dos capas de piedra que tenga de espesor, en el centro, la primera, siete pulgadas, y cuatro a los costados, siendo su maior volumen de tres pulgadas por arista.

13ª) La segunda capa constará de cinco pulgadas de espesor en el centro, y cuatro ídem a los costados, siendo el mayor volumen de pulgada y media por arista, entendiéndose que la dicha capa no se estenderá hasta que la primera se halle bien apretada y reconocida por el facultativo.

14ª) El firme concluirá con una capa de recebo de arena de mina que tenga dos pulgadas de espesor, y todo ello apisonado a satisfacción del inspector; separándose de encima las aguas de tres en tres metros lineales por los conductos de los pretiles, y por útimo concluirá el contratista con el cinteo de la obra reparada después de reconocidas sus juntas.

Pontevedra, marzo 24 de 1859
José Mª Bolo y Peñas

O documento é de inestimábel valor, pois, amais de nos ofrecer unha diagnose do depauperado inmóbel, achega datos sobre a súa arquitectura primixenia.
A saber:

–En 1859, dous grosos carballóns flanqueaban os muros da ponte pola banda do Serrapio, afectando a estabilidade da estrutura. As árbores quizais fosen contemporáneas á ponte. Extirpáronse os carballos e procedeuse á reconstrución dos paramentos. A raizame da matogueira tamén afectaba a consistencia dos dous contrafortes da face posterior da ponte. Desbravouse o mato e afogueiráronse os cepos dos carballos para garantir a súa erradicación. Os contrafortes, unha vez reconstruídos, deberían presentar na súa parte superior unha escarpa de, cando menos, 49ºde inclinación.

–A ponte de Pedre dotábase, xa en orixe, de peitorís. Polas notas do padre Sarmiento sabemos que, mediado o século XVIII, algúns dos bloques de pedra formantes dos peitorís se precipitaran ao río, e que tanto nos antepeitos da face anterior da ponte coma nos da posterior se tallaran inscricións, aludindo, con
certeza, ao ano e ao artífice da fundación:

En el borde del puente hay letras, y en otra piedra que cayó en el río, hay otras; pero supe después que las había y así no las vi. Volví después al mismo puente, y me enseñaron, en el plano horizontal del borde oriental, las piedras que tenían letras; pero estaban las piedras tan llenas de moho (que llamaron en el país "gañada") que sólo distinguí una M, una V y, creo, una R, y no más; tres o cuatropiedras del borde, que cayeron en el río, y aún se ven desde el puente al poniente,dicen tienen letras. Esas se leerán mejor pues no tendrán moho y dicen que en verano se podrán sacar con facilidad a tierra (Viaje a Galicia (1745), 1745).

Tenía inscripción en las piedras del borde, pero las más están caídas en el río, y sería bien que algún curioso las juntase y leyese la inscripción cuyas tres letras separadas que vi son romanas (Colección de voces y frases gallegas, 1746-1770).

Os operarios reutilizaron as pedras do peitoril orixinal –as que aínda estaban en pé e, probabelmente, as que se precipitaran ao leito do río– para asentar parte da imposta sobre os arcos (uns 50 m lineais). Dedúcese pois que "xuntar as letras" das inscricións vai ser tarefa case imposíbel. As pedras dos antepeitos orixinais, tras seren apicoadas as súas caras visíbeis, compuxeron as impostas sobre as que asentan os antepeitos na actualidade. Intuímos que as pedras dos peitorís orixinais eran irregulares (como as da ponte Parada), sendo substituídas en 1859 polos bloques graníticos actuais, encaixados a machoefemia.

As impostas da ponte completáronse con outros 78 m lineares de pedra, de nova feitura.

Amais das inscricións fundacionais, os canteiros medievais que traballaron na ponte de Pedre deixaron nos perpiaños innúmeras marcas gremiais, primorosamente recollidas en 1920 polo mestre de Quireza Fernando Rey Vidal, e por petición da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra.

Así mesmo, nunha lousa do vértice do taboleiro, o veciño do Serrapio

Manuel Carballal Iglesias labrou o alzado da cara sur da construción: tres arcos en declive e cruz. Acompañou o deseño co seu nome e data: "1937" "Manolo C. I.". 47 anos despois, alguén engadiu a data "30-7-1984". Manuel Carballal morreu en Madrid por mor dunhas febres tifoides (quizais o seu óbito aconteceu na data tallada a posteriori na ponte). Manuel Carballal era irmán de Antonio Carballal Iglesias (Antonino). Antonio Carballal, combatente antifranquista; fuxido; foi detido no Serrapio en xullo do 43: "destacado extremista con actuación en la zona roja en la guerra de liberación" (El Ideal Gallego, 4-7-1943). Antonio casou cunha filla espuria de Lis Quibén, decisión que, ao parecer, lle salvou a vida (léase: "O mestre que nos aprendeu as letras da Pontapedre", Pontevedra Viva, 22-12-2024).

–Pola marxe dereita, a sección construtiva comprendida dende o remate dos peitorís até a fusión coa verea de cara ao Serrapio suplementouse na restauración de 1859. Nesta marxe, o antepeito posterior acaróase ao pedestal da cruz. A cruz, en paradoiro descoñecido, outorgáballe á ponte a calidade de marco ritual do bautismo prenatal (ou enxembramento). Canda a obra, a verea gañou largura e rectitude para facilitar o transporte do material construtivo.

A cruz da Pontapedre, desaparecidaArquivo Atopo

–Conforme as "condicións facultativas", a pedra empregada na restauración extraeuse da canteira do monte do Serrapio que por aquel entón pertencía á parroquia de Montes do concello do Campo (Campo Lameiro). Ao municipio de Cerdedo correspondeulle mobilizar o persoal necesario para estender e compactar o recheo do firme sobre o taboleiro da ponte.

–Tras a restauración, as lousas do taboleiro, hoxe visíbeis, foron cubertas con dúas capas de pedra e unha capa de "area de mina", na que se abriron canles de desaugadoiro que vertían ao río polos buracos deixados entre os bloques dos peitorís.

–Os traballos de restauración ascenderon a 8.822 reais.

–O muíño de maquía (coñecido por muíño de Sieiro) xa existía en 1859. A comezos dos anos oitenta do século XX, o proxecto de construción, río abaixo, do macroencoro de Dorna, levou a Fenosa á expropiación da ribeira do Lérez e a do seu afluente o Quireza. Aproveitando a lodada, en 1986 (ou 87) o muíño de Sieiro "voou" cara ao lugar de Marcenlos (Codeseda-A Estrada) en troco dunhas 300.000 pesetas. A aldea do Serrapio foi obxecto dun espolio patrimonial sen precedentes.

Como xa expuxen en Retrincos III (2015, páx. 54), do muíño e da súa pretérita localización ofrecen testemuño un fermoso debuxo a plumiña de Agostiño Portela Paz, inserto no libro As pontes do Lérez (1987); unha outra ilustración, aparecida en Faro del Lunes (17-12-1984), que acompaña unha reportaxe sobre Cerdedo, publicada no suplemento "Enciclopedia viva de los pueblos de la provincia", e un manelo de fotografías pertencentes ao arquivo persoal do activista Augusto Fontám.

–Ben seguro, a salvagarda da ponte de Pedre esixida polos veciños opositores ao macroencoro converteuse nun dos argumentos máis potentes daquela loita (A terra é nosa e non da Fenosa!!).

Hai tanto que dicir da ponte de Pedre que a información contida no cartel "oficial" chantado a carón da ponte, amais de estar escrita nun galego ateigado de grallas, reflicte un profundo descoñecemento do ben que se pretende interpretar.

Os xestores culturais de Cerdedo seguen "aparcando de oído". Hai cabezas que nunca collerán o sal. Días atrás, semanas ao cabo.