O curso 1984-1985 comezou no instituto A Xunqueira 1 de Pontevedra sen sotanas. Estreaba equipo directivo e os novos responsables decidiron que o acto oficial de apertura do curso fose laico.
Toda unha revolución cando o Estado aínda empezaba o seu camiño como aconfesional e a Constitución Española era nova. Amparábaos a lei e fixérono, nun xesto "ruidoso" para a época. O primeiro de moitos.
Os artífices foron Antonio Couso, Xosé Fortes, Maica Larriba, Pepe Lozano e Pepe Mendoza. Aquel 1984, como equipo directivo, fixeron unha foto de benvida ás portas do instituto. Este xoves 14 de novembro de 2024, 40 anos despois, repetírona, todos xubilados, e tan activos e entusiasmado como entón.
Aproveitaron o reencontro para lembrar vellos tempos e facer repaso dunha época na que o centro foi "moi moi pioneiro en moitas cousas". O instituto inaugurárase xa en 1978 e só teñen eloxios para o seu primeiro director, Ramón Regueira. Despois chegarían Adolfo Baloiras e José María Álvarez, pero foi con eles, a partir de 1984, cando empezou esta particular revolución.
Inspirados na Institución Libre de Ensino de Francisco Giner de los Ríos, puxeron en marcha iniciativas que hoxe forman parte do día a día de todos os institutos pero que daquela eran disruptivas. Un exemplo: Antonio Couso, como xefe de estudos, deseñou un novo horario que logo implantarían todos os centros de Galicia, clases pola mañá e dúas tardes libres.
O novo horario experimental "foi totalmente novidoso" e "permitiu moita mellora, sobre todo, para un alumnado tan necesitado como o noso", lembran.
Os martes e xoves pasaron a quedar libres e organizaron clases voluntarias de reforzo para repetidores e actividades extraescolares que o profesorado impartía de forma altruísta, fóra do seu horario laboral. A Xunta acabou copiándoo.
Maica Larriba, ex subdelegada do Goberno en Pontevedra, entón catedrática de Historia, rememora o enriquecedoras que resultaban aquelas tardes, nas que levaba o alumnado ao Arquivo Histórico Provincial, museos ou bibliotecas.
O mesmo, nas súas disciplinas, fixeron Mendoza con Química, Lozano e Couso con Matemáticas ou Fortes tamén con Historia.
Resultou importante esta medida, en especial, polo perfil do alumnado. Cando o centro abriu en 1978, máis da metade eran repetidores, pois acabaron na Xunqueira I estudantes derivados doutros institutos como Valle Inclán ou Sánchez Cantón.
En 1984 xa non era tan elevada a porcentaxe, pero a esta situación sumábase que eran estudantes chegados de zonas do rural e cunha "situación socioeconómica delicada" que "non podían ter clases particulares" e con traxectorias familiares nas que, no 70% dos casos, non había títulos de Bacharelato e, para eles, lograr o primeiro, resultaba vital.
"Tiñamos as cousas claras", asegura o escritor e historiador Xosé Fortes, que exercía a función de director. Procesado e condenado nun Consello de Guerra no fin da ditadura polo seu activismo, cando chegou a Democracia opositou a profesor e trasladou a este centro eses aires de liberdade que xa imperaban fóra das aulas. El foi, en palabras de Larriba, "o que lle puxo alma" ao instituto.
Non ocultan que a súa ideoloxía era de esquerdas -"eramos uns pouco vermellos", chancean- e Pepe Mendoza atribúe estes novos aires que encheron o instituto á "coincidencia" de que se xuntase "un grupo con ganas de facer cousas e sen ganas de amolarnos uns a outros". Buscaban o ben común e contribuír a unha sociedade máis aberta, plural e igualitaria.
Xosé Fortes lembra que entón "a xente víanos como de terceira división" e Maica Larriba presume de que, con todo, "logo chegaban os resultados da Selectividade e rompiamos a pana". Exercían un labor social e educativo e lograron dar a volta á tortilla a moitas traxectorias vitais.
Foron testemuñas dos cambios sociais na Pontevedra post ditadura e moitos deles abanderáronos. Así, ao permitir que o alumnado cambiase a clase de Relixión pola de Ética sen necesidade dun extra de autorización, a porcentaxe de pasou de ser 90-10 en favor da materia relixiosa a un 50-50. Co conseguinte malestar entre o clero, pois reduciron de 4 a 2 os sacerdotes que había entre o profesorado.
No centro que dirixían os cinco potenciábanse todas as iniciativas enriquecedoras e empezou a editarse unha revista que continúa hoxe en día, Xuncos, na que escribía alumnado e profesorado a través dunha Aula de Xornalismo.
Crearon un coro, deron clases de gaita con Ricardo Portela como profesor e crearon un programa de radio que se emitía en Radio 80. Con Valentín González Carrera como director, cada sábado o alumnado traballaba sobre un tema de historia e abría os micros.
Foi pioneiro, del saíron unha nómina envexable de profesionais de distintos ámbitos e creouse un ambiente que consideran irrepetible. "Sentimos parte dunha comunidade educativa", insisten.
Maica Larriba lembra que naqueles anos preguntábanlle por que non se cambiaba a outro centro con máis historia ou mellor fama, pero sempre se negou. "Podía estar no Ramiro de Maeztu", lembra, e quedou porque era "moi feliz con todas as carencias que tiñamos" e "sentíame como unha traballadora do ensino público".
