A Francisco Rey sacárono do cárcere de illa de San Simón e, xa morto, lanzárono ás portas do cemiterio. A Josefa Barreiro torturárona e fusilárona por esconder na súa casa a Urbano Tarrío, un xornaleiro ao que cribaron a tiros sobre a súa cociña. A Pilar Fernández prendéronlle lume tras perseguila sen descanso.
Todos eles estarían sepultados nunha fosa común que, segundo os investigadores, está nalgún lugar do camposanto de Rubiáns, no municipio pontevedrés de Vilagarcía de Arousa.
Son catro das dezaoito vítimas da represión franquista ás que, 85 anos despois, busca un equipo multidisciplinar da Universidade de Santiago para reparar a súa memoria. Persoas que, durante décadas, formaron parte dun relato silenciado polos seus verdugos.
Achar os seus corpos, con todo, non será tarefa fácil. "Os asasinos sempre borran o seu rastro", explica o catedrático de Historia Contemporánea Lourenzo Fernández Prieto quen, á fronte do grupo de investigación Histagra, coordina estes traballos de exhumación.
"Tiveron moito tempo para ocultar o que fixeron e manexar o recordo colectivo", engade o historiador galego, que apunta a que se deron casos nos que trasladaron os corpos a outros lugares, construíuse algo encima das fosas ou se tiraron os ósos ao osario común.
Advirte ademais de que a memoria das familias, en ocasións, "pode estar modificada ou transformada" como consecuencia do paso do tempo, o que leva a pensar a todas as partes implicadas que os seus restos "están nun sitio e resulta que están noutro".
Por iso, o coordinador deste traballo subliña que "temos que ser cautelosos" e non xerar expectativas nas familias porque "os únicos que saben de forma segura que pasou ou onde están son os que perpetraron os crimes ou quen tratou de ocultalo".
Para abordar esta exhumación, rememora Lourenzo Fernández Prieto, revisouse "moitísima información", entre eles documentos de causas militares, rexistros civís ou os libros do propio cemiterio, nos que consta ata 400 enterramentos na fosa común.
Nela, non só acababan os "fusilados e os paseados", subliña este experto, senón tamén persoas ás que ninguén reclamou, xente con poucos recursos "ou mesmo suicidas", o que podería complicar a identificación se se achan restos polo risco de que "estea todo revolto".
Os historiadores son só o "primeiro elo" nestas tarefas de exhumación que, sobre o terreo, executan arqueólogos e supervisan antropólogos forenses como Fernando Serrulla que "comproban se os restos que aparecen correspóndense co que estamos a buscar".
A análise da terra "para ver se teñen restos óseos e identificalos" é parte esencial deste traballo, no que as probas de ADN deben achegar a "clave definitiva" ao cotexalos cos seus familiares. Diso encargaríase, chegado o caso, o prestixioso xenetista Anxo Carracedo.
De ter éxito nesta procura, quedaría por diante o "recoñecemento" ás vítimas e a construción dun "espazo de memoria democrática" que, segundo o coordinador deste proxecto, "é o que merecen as vítimas e as súas familias".
"Non me gusta falar de dignificalas porque as vítimas sempre foron dignas. Os indignos son os que os mataron", subliña Fernández Prieto, que comparte o "empeño" das familias por recuperar os restos dos 'desaparecidos' durante o franquismo.
En Galicia, segundo os datos do Ministerio de Presidencia e Memoria Democrática, hai documentadas 461 fosas onde lanzaron a fusilados e paseados polo franquismo. Pero delas, apenas se escavaron 27. Os corpos recuperados non chegan ao centenar.
A exhumación de Rubiáns forma parte dun plan de procura das vítimas do réxime franquista en Galicia que se estenderá o próximos catro anos e no que se implicaron as institucións públicas, neste caso a Xunta de Galicia.
Este é un paso para poñer fin a unha "anomalía histórica", sentencia este historiador, que sinala que o que pasou en España tras a Guerra Civil "ocorreu en moitos outros sitios". O que só sucedeu aquí "é que os poderes públicos non se ocuparon disto ata o de agora".
Pero a pesar dos avances sociais en materia de memoria histórica, sospeita que "posiblemente" volverán aparecer voces que afirmen que o pasado non debe removerse cando estas exhumaciones multiplíquense por todo o Estado español.
"Se alguén no presente di iso é porque ten un relato político caducado interesadoou equivocado e actúa en favor dos verdugos", resolve este catedrático, que avanza que "se hai xente que non o ten claro, aquí estamos nós para explicarllo"