Josiño leva desde 1990 entrando e saíndo de prisión, a súa situación cronificárase e en tres décadas pasou por 18 cárceres diferentes de toda España. En todo este tempo, nunca lle pasara pola cabeza cambiar a súa vida, aferrado ao mundo da droga que o levou a unha espiral de consumo e delincuencia e moi lonxe de cumprir o fin último das penas de prisión neste país, a reinserción en sociedade unha vez cumprida a súa condena. Con todo, hai dous anos experimentou o que el denomina o seu "cambio radical" e, por primeira vez en 30 anos, viu unha saída.
A transformación foi posible pola súa estancia no módulo 9 do centro penal da Lama, que desde decembro de 2018 converteuse nun módulo de respecto mixto, o primeiro desta natureza nunha prisión galega e un dos poucos que existen en España. Josiño xa estaba neste mesmo espazo cando era un módulo de respecto ao uso, pero masculino, e quedou cando pasou a ser mixto. Ese cambio e a chegada das primeiras internas supuxo un antes e un despois para el porque "cambiou a miña forma de relacionarme".
Arroupado polos compañeiros e compañeiras que o coñecen como o "fundador" do módulo por estar nel cando se converteu en mixto, conta a súa historia a PontevedraViva. É a crónica de alguén "moi tímido" e coa "autoestima moi baixa" que asegura que nunca aprendera a relacionarse con mulleres -por exempplo, nunca bailara con ningunha-, de modo que as súas relacións non eran sas e a interacción, practicamente inexistente, ata que as circunstancias o levaron a convivir día a día coas internas do módulo 9 e deuse conta de que "póñome a falar con mulleres e enténdoas, antes non as entendía".
O módulo mixto supuxo un novo mundo de relacións e converteuse nunha terapia. Agora entende a súa estancia en prisión "coma se estivese nun centro de educación". Nel, "aprendín a falar, a relacionarme", escoita aos demais, comparte os seus problemas e busca solucións e, sobre todo, vive unha experiencia que non tivera nunca. "Eu dicía: é imposible vivir con mulleres", lembra e asegura con orgullo que "a miña vida nunca cambiou na prisión, só cambiou neste módulo". Ten por diante 14 anos máis privado de liberdade para afianzar este cambio.
O cambio que experimentou Josiño foi, segundo o educador do módulo, David, o máis rechamante de todos os que propiciou esta experiencia, pero se o módulo 9 transformou a estancia en prisión para algún colectivo ese é para o das mulleres. Ata a súa posta en marcha, as internas sufrían unha dobre discriminación en prisión, pois o reducido número de poboación recluída feminina -o 7% do total- facía imposible crear un espazo específico para aquelas dispostas a asumir as obrigans a maiores deste tipo de módulos de convivencia e respecto e víanse obrigadas a permanecer nun módulo ordinario.
Na Lama, como na maioría das prisións españolas, confirmábase o xa dito por Vitoria Kent, referente do feminismo, na súa etapa como Directora Xeral de Prisións, "a muller delinque pouco, pero sofre un castigo mil veces máis duro que o home". Con todo, a creación do módulo mixto supuxo un avance cara á igualdade entre homes e mulleres do que agora mesmo se están beneficiando 12 mulleres -no módulo hai 53 internos, os 41 restantes, homes-.
Estas internas teñen agora a oportunidade de participar en programas educativos que promove este módulo e, por tanto, mellorar a súa estancia e tamén as posibilidades de reinserción á súa saída. Confírmao a directora do penal pontevedrés, Teresa Delgado, que no momento da posta en marcha do módulo era a subdirectora de Tratamento. "Agora, ás mulleres dánselle as mesmas oportunidades que aos homes".
Teresa Delgado, directora: "Agora, ás mulleres dánselle as mesmas oportunidades que aos homes"
A prisión, lembra Teresa Delgado, concibiuse sempre como "unha separación entre homes e mulleres", con ambos os sexos separados fisicamente, pero viuse a necesidade de "ensinarlles a vivir en liberdade" e, na rúa, todos conviven. Desta forma, aínda que recoñece que ao principio había "medo porque era un salto cualitativo importante e podía cambiar o funcionamento da prisión", fixeron unha aposta decidida polo proxecto.
O momento máis complicado foi, segundo recoñece, a selección das internas que participarían neste experiencia piloto, pero, unha vez realizada, confesa que todo evolucionou con asombrosa normalidade. "Déronme unha lección os propios internos, e os funcionarios". Unha lección de igualdade e de implicación, ademais dun exemplo de comportamento, pois apenas hai conflitos, máis aló de pequenos rozamentos de convivencia iguais aos doutros módulos desta natureza.
Neste módulo, todos conviven nas zonas comúns de actividades e comparten tarefas, comedor e outros servizos, tan só están separados nas súas celas. Entre as 13.30 e as 16.30 e as 20.30 a 8.00 horas, os internos permanecen sós nas súas celas e neste módulo están divididos, eles na primeira planta do edificio e elas na segunda, pero no resto do funcionamento do módulo poténciase a igualdade e a convivencia. Así se recolle no contrato que asinan ao ingreso no módulo, no que, ademais, prohíbense as relacións sentimentais.
Nos módulos de respecto hai comisións a través das que os internos, sempre con supervisión profesional, autoxestiónanse. En todas elas, hai algunha muller e tamén na xestión diaria. Ademais, potenciouse, dentro das limitacións que permite a actual pandemia, as actividades e cursos formativos relacionados con temas de igualdade e relacións sas e desde este módulo lidéranse as actividades que se organizan no centro en datas sinaladas como o día da muller, 8 de marzo, ou o día da loita contra a violencia de xénero, 25 de novembro.
Ana Terlera, subdirectora de Tratamento, explica que se favorece que ONGDs e asociacións como Érguete ou Amaina realicen iniciativas que profunden aínda máis na igualdade de oportunidades que supón que o módulo sexa mixto e, de paso, que evite que a convivencia reproduza roles típicos de sociedades patriarcais como dar á muller o papel de coidadora. Está a conseguirse e mesmo "o sentido de atender das mulleres, pasouse aos homes".
A propia creación do módulo xa supuxo un paso decisivo cara á igualdade ao abrir a porta a que as mulleres teñan as mesmas oportunidades que os homes, pero, ademais, está a realizarse un traballo de fondo que é o que propiciou o cambio radical de Josiño e de moitos outros internos. Abriuse a porta ás denominadas "novas masculinidades", a través das actividades formativas, desde o equipo técnico e tamén desde os propios internos reformuláronse a idea de masculinidade e homes e mulleres están desaprendendo os roles de xénero.
Ricardo: "Aquí levántaste pola mañá, baixas da cela e estás relaxado, xa dás por feito que non vai haber ningún problema"
"A expresión dos afectos está moi presente", explica Ana Terlera, que tamén puido constatar que "as persoas que ingresan en prisión e veñen primeiro a este módulo, senten máis acollidas". Bo exemplo diso é María, que leva seis meses en prisión e converteuse na portavoz do módulo. Ela nunca estivera privada de liberdade, de modo que non pode comparar este espazo con outros, pero tira de experiencia vital para indicar que "na rúa non me relaciono só con mulleres, entón, o normal é aquí relacionarse con homes e mulleres".
Ricardo, coordinador do módulo, si ten experiencias previas e conclúe que un módulo mixto "está a demostrarse que é positivo e axuda á xente". A súa vivencia é que "aquí levántaste pola mañá, baixas da cela e estás relaxado, xa dás por feito que non vai haber ningún problema" e, ademais, abriulle a mente para as relacións interpersoais porque tivo que chegar a este espazo para aprender a "falar", tanto con homes con mulleres. Agora, se ten un problema, coméntao, "exprésome moito máis".
Algúns, mesmo, tiveron que esperar a esta experiencia para asumir unha obviedad, que os homes tamén choran. "Aquí choran homes e mulleres", confirma María. Carlos, secretario do módulo, engade que, como lle pasou a Josiño, aprendeu "outras formas de relacionarse". "Agora desafógome, conto cousas que na rúa nunca pensei que podería contar a unha muller, ábreste un pouco máis neste módulo". Tras pasar por outros. módulos antes, tivo que chegar a este para entender que "tes que dialogar co outro" e para que, como filosofía vital, asuma: "non queremos pelexas non queremos drogas e non queremos malos rolols".
O funcionamento e aspecto do módulo 9 non é diferente ao de calquera outro módulo de respecto do centro pontevedrés, cos internos compatibilizando talleres como marquetería ou costura, estudando nas zonas comúns, adestrándose no ximnasio ou usando a biblioteca ou a zona de xestión. Para alguén afeito visitar unha prisión si choca a interacción entre homes e mulleres fronte aos módulos dun só sexo, e imaxes como a de Rosario e Alberto, dous internos nunha sesión de salón de peiteado. Todos os módulos teñen unha, pero a deste espazo é máis completa e o seu uso máis intenso.
No módulo 9 os cambios son moitas veces sutís e poden pasar desapercibidos, pero están aí para marcar a diferenza. Chegan desde a súa propia localización no centro, na bautizada como avenida da Igualdade. Toda unha declaración de intencións.