Son construcións moi elaboradas, cheas de pistas e adiviñas que permiten afondar a nada que escarves. E que, ao te mergullar, encirran en marabillarte coa cantidade de detalles significativos e implicacións que hai tras de cada aparente nimiedade.
Artéllanse de propósito pra que sexan camiños á iluminación. Ou pra que arremeden unha iluminación, unha epifanía.
E disto vai o día 6 de Xaneiro e mailos Magos de Oriente. De iluminación, de luz. Veredes canto.
Imos deixar de lado o siloxismo explicativo obvio, consabido, de que os de Oriente deixan agasallos aos máis novos por causa de que, no Evanxeo, xa lle ofrecían presentes a outro neno, Xesús de Nazaret. E tentaremos raspar na superficie da sofisticación simbólica do día da Epifanía e dos Magos de Oriente cunha serie de 13 fitos ou puntos numerados, máis ou menos cronolóxicos, na procura, tamén simbólica, da iluminación:
1) O vocábulo "epifanía" ven do grego, επιφάνεια, e significa "amosarse de xeito destacado". Antes do Cristianismo, o 6 de Xaneiro xa era día de epifanía en Grecia e no Exipto tolemaico. No primeiro caso en honor a Dioniso e no segundo ao helenístico Eón, por significar "o comezo da vida en conxuntura favorábel". Isto era así porque se celebraba o aumento -destacado e transcendental- da luminosidade solar que tiña lugar nese intre, 13 días despois da festa do solsticio de inverno, que no calendario xuliano cadraba o 25 de decembro.
2) O gnosticismo fixo de transición ao Cristianismo. Era un sistema filosófico-relixioso do século I, de pouco antes de se compoñer os evanxeos, e que fusionaba ideas do mundo antigo, paleocristiás e de certas seitas xudías. Os gnósticos entendían a Eón, ou máis ben aos "eóns" en plural, coma entidades divinas que emanan da divindade suprema. Polo que o día de Eón e a caste divina de Xesucristo xuntáronse xa daquela, e xermolaron. Cristo, coma un eón, tomara forma humana pra conducir á Humanidade de volta á Luz, con maiúscula, coma o Sol o día 6.
3) O Cristianismo transformou o 6 de Xaneiro nunha festa solemne cristiá, a Epifanía do Señor. Posibelmente xa pra cando se distinguiron e aqueloutraron os evanxeos canónicos, aínda que a súa implantación plena non chegou até a tardorromanidade. A Epifanía pasou a simbolizar a manifestación -destacada e transcendental- de Xesús ante o mundo. Obtida grazas ao recoñecemento e adoración por parte dos Magos, que representaban a tódolos xentís ou pagáns, a tódolos non xudeus.
Viñan sendo unha sorte de embaixadores das outras civilizacións, sabios na procura da verdade. E recoñecían a Xesús, aínda no berce, como Mesías, como Señor, como Rei dos Xudeus, como Redentor dos Homes ou como Deus, segundo a quen atendas. Polo que o día 6 rematou por asociarse máis aos corpóreos Magos que á intanxíbel idea do recoñecemento epifánico.
Os Magos no retablo pintado por Gentile da Fabriano en 1423. Galería dos Uffizi, FlorenciaGalería dos Uffizi, Florencia
4) A relación entre o acontecemento anual do aumento da luz o 6 de Xaneiro e a manifestación de Xesús ante o mundo era, pois, bastante evidente. O mesmo que no astronómico, tamén era un feito humano cegador e escintilante. O que levou a engadir o símbolo da estrela de Belén como guía e luminaria dos ceos. E a uns sabios astrónomos ou astrólogos a constatar este novo renacer da luz, real e figuradamente.
Enlazaba tamén cunha das profecías mesiánicas do Antigo Testamento, a de Isaías: "Pois o propio Señor lles dará un sinal. Velaquí, unha virxe concibirá e dará a luz un fillo e poralle por nome [Emmanuel] ‘Deus está connosco’ [...] O pobo andará na túa luz, os reis no resplandor da túa alborada".
5) O único Evanxeo canónico no que se fala dos Magos é o de San Mateo (capítulo dous, versículos do un ao doce). Conta que uns magos [μάγοι] de Oriente observaron o augurio dunha estrela que lles indicaba a inminencia do nacemento do rei dos xudeus, do Mesías destinado a mudar o mundo. Seguírona até Xerusalén pra ilo adorar.
Alí, ao coñecer da noticia, Herodes o Grande, daquela rei da Xudea vasala de Roma, mandounos chamar prós interrogar, facéndolles prometer que cando atopasen ao cativo llo dirían pra ir tamén el veneralo. Os magos marcharon do pazo e atoparon, co guieiro da estrela, ao neno Xesús nun cortello de Belén, xunto a María e Xosé. Prostráronse e ofrecéronlle ouro, incenso e mirra. Despois foron advertidos por un anxo pra non tornar ao pazo de Herodes, xa que pretendía rematar coa vida do neno.
O Evanxeo non especifica cantos eran, nin como se chamaban. Moito menos que aspecto ou idade tiñan. Non daba detalle de país ou reino con respecto á súa orixe. E tampouco se suxería en ningures que fosen reis. Porque naquel punto, poñamos o século I ou II, cando foi redactado, non era o que se pretendía destacar.
Escrito orixinalmente en grego koiné e baseado quizabes nun texto perdido primixenio en arameo, a palabra parsi magoi (μάγοι) refería a sacerdotes do zoroastrismo, e tiña certo compoñente pexorativo en Xudea, igual que a verba "samaritano". Non era casual.
Os feitos de samaritanos e magos mazdeístas no Evanxeo amosaban, no ético e moral, que non se debe prexulgar negativamente a ninguén polo seu orixe ou polas súas crenzas. Mais tamén carretaban unha clave simbólica. No caso dos magos, remitía ao compoñente central do culto mazdeísta, a Luz. A do lume, a do Sol ou a de calquera outra fonte, como símbolo supremo, absoluto e positivo da divindade. De Ahura Mazda, o Principio e o Fin, o Creador de Todo, o Eterno, o Puro e a Única Verdade. Os magos de Oriente adoraban e recoñecían agora unha luz máis brillante que a de Ahura Mazda: a de Xesús. E faríano o día no que xustamente se celebraba o aumento astronómico da luz.
6) Axiña se concluíu tamén, por asociación, que amais de sacerdotes de Ahura Mazda eran sabios coñecedores dos ceos, das estrelas, astrónomos ou astrólogos. Coma quen di, unha cousa era a súa relixión e outra a súa profesión. Non se dicía no texto porque non facía falla. Viña implícito. Eran do oriente pérsico e foran quen de distinguir unha estrela de movemento anómalo que prá xente do común pasara desapercibida. E de ver nela un augurio, o sinal inequívoco dunha profecía coñecida de antemán.
Todo isto levou a outra asunción nos dous primeiros séculos do Cristianismo: non podían provir máis que de Babilonia. Lugar por antonomasia dos coñecedores das estrelas. Unha das capitais aqueménidas a pesares de non estar en Persia, onde Ahura Mazda conviviu con Marduk e outros deuses mesopotámicos. Mesmo co Adonai hebreo, cando os xudeus estiveron exiliados na cidade e puxeron por escrito a maioría do seu Antigo Testamento. Metrópole omnipresente, tamén como símbolo de vinganza, poder e pecado no Apocalipse de San Xoán. E onde morreu un Alexandre Magno que se namorara dela.
Alexandre ten gran importancia na delineación da figura de Xesucristo, tanto na imitación de algúns dos seus actos, traizóns e cronoloxías como por ser o responsábel de achegar o budismo ao Oriente Próximo, a Xudea. Ambos morreron aos 33 anos, cando xa conquistaran todo o que tiñan que conquistar. O un a través da guerra. O outro a través da paz e o desapego. Coma Buda. Pero iso xa é outro tema. E se quixéramos complicarnos, poderíamos falar até de muidezas como a importancia simbólica do número 12, coa que se adecuou o número de Apóstolos ao número dos deuses do Olimpo e de tribos de Israel.
O caso é que era poderosísimo prós redactores dos Evanxeos vencellar, sen sequera nomear, a Alexandre con Xesús a través duns magos que viñan da cidade onde finara o mítico, xigantesco e transcendental macedonio, pra adorar un novo rei, cuxas conquistas serían igualmente sen par, mais acadadas dun xeito diferente.
7) Foi Tertuliano, pai da Igrexa do século III, o que estableceu que os magos eran reis. Era occidental, e non comprendía de todo a importancia dos mazdeístas, nin a significación que tiña a descomunal sombra de Alexandre no oriente helénico. Ao afastarte os textos de onde foran paridos, ían perdendo simbolismos automáticos. Polo que Tertuliano deixou nun segundo plano o de sacerdotes, astrólogos e anunciadores do novo Alexandre.
Colixíase que os magos facían agasallos de reis, si, pero el afirmou o seu status rexio de xeito ecuménico tendo só conta do que dicían as profecías acerca do Mesías no Antigo Testamento hebraico. A de Isaías, xa amentada, pero principalmente a dos Salmos: "Os reis de Tarsis e das costas traerán presentes; os reis de Sabá e Seba ofrecerán agasallos. Tódolos reis se inclinarán diante del; tódalas nacións o servirán". Reis a se inclinar perante o Mesías e a lle ofrecer agasallos. Sinxelo de identificar. Tivo éxito inmediato.
8) Os agasallos son tamén simbólicos. O ouro era o que se daba aos reis, o incenso o que se ofrendaba aos deuses e a mirra o que se consagraba aos mortos que habían transcender ao outro mundo. Os magos recoñecían con eles a natureza rexia, divina, mortal -e inmortal, á mesma vez- de Xesús.
O ouro e o incenso seguen sendo hoxe iconas do poder e riqueza dos dirixentes, nun caso, e do culto litúrxico, noutro. A mirra perdeu un pouco a asociación directa, mais era antes de emprego fundamental como composto embalsamador. E só se embalsamaba aos individuos senlleiros que se consideraba ían transcender a outra vida. Aludía á mantenta, pois, ao tránsito e resurrección de Xesucristo. En época romana tamén se preparaba con ela un fortísimo anestésico pra mitigar a insoportábel dor dalgúns moribundos. Preludiaba, neste caso, o sufrimento extremo de Cristo no Via Crucis e no Calvario.
9) O número de tres magos impúxose relativamente cedo na Igrexa occidental, baseándose tamén en tres escusas, pra que quedase cabalístico: o número de presentes, os continentes coñecidos (ao representar a Epifanía cristiá o recoñecemento do Mesías polo mundo enteiro) e a Santísima Trindade. Nun fresco do século II, nas catacumbas de Priscila de Roma, xa se debuxaran tres figuras, aínda non sendo o común entón. No século III, o teólogo Oríxenes sinalaba, con arela de confirmación, que eran tres polos tres dons ofrendados.
Até que no século V, pouco antes da fin do Imperio occidental, o Papa León I O Magnoestableceu de xeito formal, namentres enfrontaba a hunos e vándalos, que eran tres e que descendían das estirpes de Noé. Que cada un procedía dun dos continentes coñecidos: Europa, Asia e África. Nalgunhas igrexas orientais, coma a siria, preferiron por algún tempo o número de doce. Facíalle máis graza por asimilalo aos apóstolos e ás tribos de Israel. E no remoto, ao Olimpo da fonda herdanza alexandrina.
10) Até a Alta Idade Media non se lles deu nome en Occidente. Que saibamos, o primeiro sitio onde se consignan, por terse conservado a día de hoxe, son os famosos mosaicos da igrexa de San Apolinario Novo de Rávena. Era entón Rávena a capital do reino ostrogodo de Italia, e San Apolinario a igrexa palatina de Teodorico o Grande. Estes mosaicos foron realizados por artesáns gregos en torno ao 520, cando o santuario era aínda arriano. O grupo dos magos achégase en procesión ao Neno e á Virxe Theotokos. Sobor das súas cabezas as lendas: "+SCS [Sanctus] BALTHASSAR, +SCS MELCHIOR, +SCS GASPAR.
Os nomes proviñan, logo, do ámbito grego de arredor de Constantinopla. En Oriente xa se amentaban así, máis de cen anos antes e con pouca variación ortográfica, no Evanxeo Armenio da Infancia, que data do século IV, onde ademais se afirmaba que eran irmáns. Tamén se citan na Excerpta latina barbari, tradución dunha crónica grega do século V.
O nome Melchor ten orixe hebrea e significa "rei da luz" (a luz irradiada polo meniño xudeu, doutra volta). Gaspar vén do parsi kansbar, que significa "señor do tesouro". Baltasar quere dicir en acadio "Baal protexe o reino". Era o nome dun rei babilónico do que se fala no libro de Daniel, e Daniel outro dos que profetizaron a vinda do Mesías no Antigo Testamento. E teimaba en remitir, cando menos nun dos magos, á astral Babilonia.
A etimoloxía dos tres nomes proclama a berros a condición rexia dos seus posuidores.
11) Comentabamos que o Papa León establecera que cada un dos magos procedía dun continente, pra facelos representantes de todo o xénero humano. En concreto, Melchor encarnaba aos europeos, Gaspar aos asiáticos e Baltasar aos africanos.
As faces de Melchor e Gaspar eran sempre caucásicas, facendo moi raramente a Gaspar máis iranio. A face de Baltasar comezouse a escurecer ocasionalmente a partires do século VI. Tentábase imitar o aspecto dos africanos máis coñecidos daquela, magrebís e exipcios.
Impúxose a representación coma negro subsahariano a mediados do século XV, coincidindo coas exploracións africanas portuguesas e o incipiente comercio de escravos. A moitos convertéranos en lacaios nas casas dos mecenas que encargaban as pinturas. Até entón era moi difícil ver en Europa a xentes de alén do Sahel. Considerouse, en calquera caso, que o subsahariano era unha representación máis fiel e distintiva do africano, e os magos debían potenciar o símbolo da universalidade, a proxección cosmopolita da mensaxe cristiá, que non paraba nas etnias.
Tralo descubrimento de América, houbo intentos de introducir un cuarto rei mago, seguindo a lóxica de que cada un deles procedía dun dos continentes do globo, e engadiuse un mago nativo das Américas en algunhas obras pictóricas do século XVI (como no retablo de 1505 do Grão Vasco, na catedral de Viseu). Non se consolidou. Víase demasiado rompedor e alleo aos tempos de Xesús.
12) A pesares da etnia, na iconografía seguiron vestíndoos de persas durante moitos séculos, practicamente até a Baixa Idade Media, por entender que a raza non tiña que ver co punto do que partiran, que era algún sitio no Oriente, como dicía San Mateo. E seguiu a falarse de que arrincaran a súa viaxe de lugares diversos á parte de Persia, como Arabia, India, Etiopía... esquecendo cada vez máis Babilonia, moi desprestixiada polas interpretacións plenomedievais do Apocalipse.
Recentemente o Papa Ratzinger -Bieito XVI- quixo esnaquizalo todo cunha interpretación súa da profecía mesiánica dos Salmos. Concluíu que os magos non viñeran do Leste, senón do punto cardinal oposto, de Tartessos, a carón de Doñana. É complicado que vaia callar a estas alturas.
13) No relativo ás idades e atributos de cada un dos magos, foi o escrito polo monxe anglosaxón Beda O Venerábel no século VIII o que ficou: Melchor, o europeo, sería o máis vello e había carrexar o ouro; Gaspar, o asiático, tería aspecto de home maduro e tocáballe entregar o incenso; e Baltasar, o africano, había ser mozo, lampo de cara, e agasallaría coa mirra. Poida que isto último tivera algo que ver coa relación de exipcios e momificación chegada a través de fontes antigas. De seguro os presentes non foron asignados á toa.
Por outra banda, coa simple fixación da súa vellez, os magos simbolizaban as tres idades do home. Xa se facía antes de Beda, pero distribuíase de xeito máis aleatorio. O que se pretendía suxerir era que Cristo viñera salvar aos homes de tódolos tempos. Que calquera momento da vida era bo pra prostrarse ante Deus.
E fin.
No asunto dos Magos, tras destes 13 fitos fíxose a luz, como acontecía 13 días despois do Nadal xuliano.Porque chegados a finais da Idade Media, no esencial, xa estaban adobiados co baseamento simbólico que permaneceu até o día de hoxe. No pictórico aínda medrarían con aportes estéticos ou elementos de aderezo, xa que o tema da "Adoración dos Magos" converteuse daquela nun dos motivos máis populares e representados, xunto coa "Natividade". Acadaría o seu máximo esplendor no Renacemento, pouco antes de que se adoptase o calendario gregoriano e o solsticio de inverno mudase de día.
E de alí camiñamos inexorabelmente até o día de hoxe, onde na práctica, xa sabemos, isto da Epifanía e dos Magos consiste principalmente en agasallar aos máis pequerrechos, na procura da súa máxima expresión de felicidade. Ninguén mira ao ceo e di: Vaia, medrou a luz. Pero si que observamos cun sorriso como se iluminan as faces dos cativos. Évos outra iluminación, outra epifanía, real e non simbólica, que acompaña á dos ceos.