Unha das familias históricas de máis longo percorrido no reino de Galicia, co tempo estendida noutros predios peninsulares, é a dos Mariño. Disque orixinaria da illa de Sálvora nos séculos medios da etapa feudal, a súa estirpe acugulou xestas militares, responsabilidades políticas, alianzas matrimoniais, casas e propiedades, títulos nobiliarios e suxestivas historias. A máis coñecida é a que fai nacer a liñaxe do matrimonio do primeiro deles, chamado Froiaz, cunha serea; esta, nun doloroso proceso de integración no mundo dos humanos, metamorfoseou a súa cola de peixe en dúas pernas e ata chegou a dominar a fala, converténdose nunha señora de fachenda, avoa dunha longa proxenie toda ela humana, que se saiba. Posteriormente había chegar a fusión cos Lobeira, os Andrade, os Soutomaior, que aumentarían o seu patrimonio, señorío e a notoriedade do apelido.
Os Mariño de Lobeira tiveron casa de seu en Pontevedra, unha maxestosa edificación que aínda se conserva, aínda que hoxe en franco deterioro, e que amosa nas paredes as labras dos seus escudos rexidos por senllas sereas. Mais é outra a labra que nos leva ao asunto da atopocronía deste mes de marzo, a poucos días do equinoccio de primavera. ÿ a que se amosa nunha casa tamén antiga, aínda que máis humilde, da actual rúa do Barón, que representa un gaiteiro de traza medieval, con calza, faldra, casaca, toca de plumas e poboado mostacho, tanxendo o instrumento. Tal personaxe, de nome Ubaldo, foi protagonista dun suceso extraordinario que turbou a vida no burgo durante un tempo e que algunha relación tivo coa rama pontevedresa dos Mariño, non sendo, porén, historia moi difundida.
Aconteceu nos anos finais do século XIV, unha época na que Pontevedra, esquecida dos estragos causados pola peste negra e seguindo a dinámica ascendente inaugurada dous séculos antes coa concesión do foro de Fernando II, vivía unha intensa actividade mariñeira e comercial que a levaría a converterse na primeira urbe de Galicia. Daquela, ano 1376, chegou á vila Ubaldo e montou un obradoiro de instrumentos musicais precisamente no lugar onde hoxe o recorda o relevo de granito. Orixinario de terras de Sober, ao parecer bastardo dun irmán do propio conde de Lemos, iniciara a carreira militar para incorporarse ao exército de Pedro I de Castela. Foi feito prisioneiro dos mouros no desastre de Guadix e conducido a Granada, onde permaneceu por espazo de dez anos. Nese tempo, gañou a confianza de xente próxima ao sultán Muhammed V e relacionouse con filósofos, poetas e músicos, o que o levou a abandonar as armas e aprender con esmero o oficio de construtor de instrumentos de vento, particularmente de zolamis, cuxo doce son lle lembraba as gaitas do seu país natal. Tras ser liberado, tornou a Sober, onde se interesou pola fabricación da gaita no obradoiro dun mestre local, para acabar os seus pasos en terras de Pontevedra, que daquela, como se dixo, acollía o máis florido da burguesía e a cultura do país.
Xa como reputado artesán e tanxedor de gaita, Ubaldo adoitaba botar longas horas no sosego do areal dos Praceres a probar punteiros, roncos e ronquetes. E foi nunha destas sesións de ensaio, unha clara mañá de abril, cando aconteceu algo nunca visto: un certo número de cabezas e torsos femininos asomaron entre as ondas co oído atento ás notas do instrumento. Era un grupo de sereas que se foron achegando ata unha distancia prudencial. O gaiteiro tardou en decatarse do auditorio que xuntara, de tan concentrado como estaba na interpretación, mais non os mariñeiros que tendían as redes no sequeiro e que ficaron abraiados.
O que pareceu un feito puntual acabou por converterse en costume. Cada vez que Ubaldo se poñía a tocar na praia, as sereas viñan a escoitar, con expresión de placidez as máis delas. As pezas que tanxía eran sobre todo bailadas de ton cortesán herdeiras das cantigas dos trobadores e tamén aires orientais aprendidos na súa estancia na corte nazarí. Preguntado sobre o segredo daquela aparente maxia, o gaiteiro só podía dicir que afinaba a gaita co rumor do mar, que daba un bordón natural moi melódico e intenso, e talvez por iso as sereas se sentían atraídas. Fose como fose, o certo era que cada poucos días había festa na beira do mar animada polos sons do gaiteiro Ubaldo e que cada vez a parroquia marítima era máis nutrida. Tamén se vían tritóns, aínda que, orgullosos e desconfiados, mantíñanse a maior distancia.
Mais o problema xurdiu cando algúns dos homes que se achegaban a contemplar o espectáculo se sentiron atraídos polas olladas engaiolantes das fillas do mar. Xurdiron de súpeto amoríos imposíbeis, que se anunciaban como platónicos, mais que devecían por realizarse, como é propio do amor. Ao pouco, as igrexas da contorna e mais a Casa do Concello enchéronse de veciños que, entre o escándalo das súas familias e o anoxo de noivas e nalgún caso esposas, demandaban licenza para casar coas sereas. Ata tal punto chegou o desvarío, que houbo de intervir a xerarquía eclesiástica, primeiro a través dos frades de Lérez e Poio e posteriormente do arcebispado de Compostela, que tiña señorío sobre a vila do Lérez.
O recado da Igrexa, tras sisuda reflexión e atendendo sobre todo ás recomendacións que deixara escritas Martiño de Dumio para a corrección dos rústicos, foi que as sereas debían ser consideradas propiamente peixes, dado que carecían de alma e non podían ser bautizadas; polo tanto, prohibíanse os matrimonios mixtos so risco de paganismo, aínda que non o amor e a piedade que se podían dispensar á súa parte humana. Asemade, en previsión dos amoríos ilícitos, avisábase de que o axuntamento carnal quedaba así mesmo prohibido; dado que o órgano sexual das sereas se achaba do lado do peixe e non do humano, estaríase incorrendo en práctica de bestialismo.
Mais aínda xurdiu unha segunda cuestión neste episodio de convivencia coa comunidade marítima, esta vez de carácter civil, da man de armadores e comerciantes que dexergaron a oportunidade dun negocio singular. Estando probada a calidade do peixe da ría, especialmente da sardiña, que se exportaba salgada a rexións tan afastadas como Inglaterra, Flandes, Andalucía e Portugal, sen dúbida os seus clientes acollerían con entusiasmo un novo produto vendido a bo prezo e en réxime de exclusividade: a cola de serea. Só cumpría comprobar se o seu sabor era tan exquisito como a súa beleza, e para iso artellouse a maneira de facer unha cata.
Un dos homes que ficaron namorados das fillas do mar foi o propio Ubaldo, en concreto dunha serea que, confiada, adoitaba situarse tan preto del que case se podían tocar coas mans. A moza, morena, de fermosos ollos verdes, verdes como a auga do mar, escoitaba con arroubo e de cando en vez deixaba oír da súa gorxa sons que acompañaban sinuosamente as notas do punteiro de buxo en do brillante. Entón, nun momento en que non había máis ninguén na praia, chegaron un grupo de rufiáns e capturaron con redes todas as sereas que puideron. Ubaldo, reducido e golpeado, non puido facer nada por defendelas.
Acudiu decontado a denunciar o caso, e o xuíz, precisamente un Mariño de nome Álvaro Pais, sentíndose persoalmente afectado por tocar o delito seres que lle resultaban familiares, ordenou deter os implicados no caso. Os armadores defenderon o seu dereito á explotación do negocio amosando ordes reais que lles concedían o privilexio sobre todos os produtos da ría, o que incluía as sereas, que, como acababa de ditaminar a Igrexa, eran peixes. De feito, engadían, xa preparaban cercos adaptados, estabelecementos para a salga e receitas para o cociñado dun manxar que se anunciaba excelente. Mais o xuíz argumentou que, aínda que as sereas non tivesen alma, o seu gusto pola música demostraba que posuían intelixencia, polo cal ditaminaba que prevalecía a súa parte humana. Daquela, comer carne de serea daba lugar a un delito de canibalismo, que se castigaba coa pena de morte.
Volveu intervir o arcebispado, sen ocultar o seu interese no prometedor negocio, e o preito prolongouse un tempo; mais non demasiado, pois, como consecuencia da agresión, nin o gaiteiro volveu tanxer o seu instrumento nin as sereas se deixaron ver máis pola ría de Pontevedra. Ubaldo, sumido nunha dor profunda, pechou o obradoiro de instrumentos musicais e desapareceu da vila.
Houbo quen xurou ter escoitado pola zona de Hío, entre o fragor do mar, a gaita de Ubaldo mesturada coa voz semihumana da súa serea namorada, e que o son que producían daba arrepío de tanta fermosura. Mais nunca os viu ninguén, polo que é posíbel que esta parte da historia sexa só lenda.
"Gaiteiro da rúa do Barón"
Autor descoñecido.
Fotografía de Alfonso Moreno.
17.03.2013