José Enrique Abalo
O reto das escolas: educar en democracia
Un ano máis, o inicio do curso escolar leva consigo debates recorrentes sobre o custo do material didáctico, os horarios, a ratio das aulas, a prohibición dos móbiles ou a nova selectividade. Porén, poucas veces se menciona un aspecto vital: a necesidade de que a escola fomente a cultura democrática. A educación para a democracia é crucial, principalmente nestes momentos en que a democracia esta sendo cuestionada por populismos con outros intereses.
A escola debe ser un espazo fundamental para promover a cultura democrática, permitindo que o alumnado experimente o dereito a participar na toma de decisións e adquira os principais valores dese tipo de cultura: igualdade, liberdade, xustiza, inclusión, equidade. Desafortunadamente, os centros educativos adoitan estar influenciados por intereses externos que non sempre promoven estes ideais democráticos. O mercado, os gobernos no poder e outros actores poderosos —a miúdo invisibles— inflúen no seu funcionamento.
A maioría das escolas carecen dun ambiente democrático. Este anhelo só se cumpre naqueles centros que verdadeiramente "educan en democracia", é dicir, que ofrecen un escenario no que a diario se practiquen valores e habilidades democráticas.
A relación entre educación e democracia é evidente. Os principios democráticos deben inspirar as prácticas educativas, e vivir a democracia nas escolas pode fortalecela na sociedade. Así e todo, en moitas institucións educativas, a cultura democrática está ausente.
Para comezar, unha contradición notable é que o funcionamento interno de moitas escolas segue sendo autoritario, aínda que afirman educar para a democracia, a participación efectiva da comunidade escolar (profesorado, familias, alumnado, ...) na toma de decisións é inexistente ou anecdótica. En consecuencia, para promover unha cultura democrática nos centros educativos son necesarios cambios profundos nas súas prácticas.
Algunhas transformacións claves consistirían na democratización dos procesos de toma de decisións. Así, dende pequenos o alumnado debe ter oportunidade para expresar as súas opinións e voz na organización da vida escolar. É fundamental crear espazos de diálogo onde toda a comunidade educativa poida debater e tomar decisións conxuntamente, e por exemplo, os consellos escolares deben ser auténticos espazos de negociación, e non simplemente órganos que ratifiquen as decisións tomadas previamente polos equipos directivos dos centros.
Tamén é importante implementar metodoloxías activas, como a aprendizaxe cooperativa, o traballo en equipo e a resolución de problemas en grupo, que fomenten a participación e o diálogo. Estes piares son fundamentais para construír unha cultura democrática nas aulas.
Outro aspecto decisivo é o empoderamento da comunidade escolar. A educación debe ser unha tarefa compartida. Para promover esta corresponsabilidade é necesario que a comunidade escolar se sinta valorada e habilitada para participar activamente, evitando así que os proxectos educativos estean dominados por intereses alleos aos centros.
O ideal sería avanzar cara á creación consensuada dun proxecto educativo de barrio, distrito ou concello; sería un paso ideal. Este proxecto debe incorporar a cultura e os recursos locais, permitindo unha maior conexión entre a escola e a súa contorna. Por outra banda, é importante que a organización do centro poida determinarse mediante comisións ou grupos de traballo (pedagóxicos, económicos, medioambientais, de avaliación, de coordinación co tecido asociativo circundante...), que mediante o debate e o seguimento melloren permanentemente estas áreas de xestión.
En definitiva, democratizar as escolas non é só unha cuestión de xustiza, senón un paso necesario para garantir unha educación de calidade. Ao implicar a toda a comunidade educativa, os centros non só prepararán ao alumnado para vivir en democracia, senón que serán as propias escolas espazos onde se viva e se fortaleza día a día a cultura democrática.
Só así poderemos conseguir escolas porosas, e que as comunidades escolares se identifiquen con elas, desenvolvendo un sentimento de pertenza que as anime a participar activamente na súa xestión e mellora.