Pedro J. Peón Estévez
A odisea do trole 102 III - Troles e Circo (Os fabulosos Irmáns Tonetti)
O 25 de febreiro de 1961 o cargueiro alemán Ana Oldefor atraca no porto de Marín e descarga 8 trolebuses de dous pisos para TEP. Dos vinte que trouxo, dous foron para a Corunha e dez a Vigo, aínda que estes, incomprensibiemente, non chegaron a funcionar e remataron fornecendo de repostos ós de Pontevedra. Eran uns troles bermelhos da London Transport modelo Q1 da marca BUT (British United Traction) empresa xurdida da colaboración de Associated Equipement Company e Leyland Motors. O logotipo desta marca ten un desenho moi parecido ó de TEP; tres iniciais adoptando forma circular. Na publicidade da época gabábanse de que os seus trolebuses circulaban polas máis importantes urbes do mundo incluíndo ás espanholas Madrid, Barcelona, San Sebastián ou Zaragoza ata que foron desaparecendo de todo o ámbito nacional de maneira sospeitosamente planificada. De tódolos xeitos, modernos e limpos trolebuses circulan arestora nunhas case trescentas ciudades europeas e en populosas capitais como Moscú ou Pekín que contan con miles de troles. Por que Pontevedra, sendo pioneira de Galiza e derradeira de Espanha en dispor deste servizo, o deixou esmorecer? Non será moi difícil dar cunha hipótese ante a falta de explicacións. Pero voltemos ó peirao marinense. Foi grande o impacto que aquel feito tivo na comarca. Ver ós guindastres do porto descargar aqueles monstros era todo un espectáculo. A compañia aínda tardou uns días en poder levalos para as cocheiras e os vándalos fixeron da súas. Non lhes deixaron unha soa lámpada e a esponxa de recheo dos asentos foi arrincada en boa parte. Mais non había tardar moito en escoitarse dentro deles aquela emblemática frase: "Sigue Graña; estamos completos". Era xusto o que lhes faltaba para ficaren adoptados e exorcizados e pasaren a ser da familia.
A TEP preparou oito unidades que adaptou, pintou e numerou do 101 ó 108 aínda que só se empregaron cinco. Un deles foi posto fóra de combate en Estribela polo chófer Carrera. Parece ser que, por esquivar a alguén, o home meteu o trole sobre a berarúa pero non contou cun balcón de pedra que sobresaía dunha casa. O impacto foi tremendo. Medio piso darriba rebentou a todo o longo. Deuse a santa sorte que non ía ninguén nel, que se non..! Ese trole botou anos no exterior das cocheiras sendo desguazado de vagar como tantos e tantos outros...
Na primeira fotografía que me fixeron na vida, tería eu entre catro e cinco anos. Non sei que foi dela pero parece que aínda me estou vendo, a carón do meu pai e diante da subestación eléctrica. Moitas veces tinha entrado a husmar nela de paso que lhe levaba o bocadilho ó velho. Dentro había sempre un zunido abrouxador e facía calor verán e inverno. Parece ser que este equipo foi suministrado por Constructions Eléctriques de France e montado por Granja Lago y Cía, a mesma que instalou a de Tranvías de Vigo. Os transformadores eran negros e tinhan no teito aisladores de cerámica e varilhas metálicas cheas de corrente e estaban pechados con cancelas de rede metálica grosa. Outros estaban dentro duns enorme caixóns negros con reloxos de control na fronte. Cando varios troles tiraban da corrente, as agulhas dos reloxos baixaban a treu, explicábame papá nunha destas. Tamén había un reloxo grande dos que marcan a hora. No fondo á dereita, protexido dentro dunha daquelas gaiolas metálicas, estaba o interruptor xeral, un machete de enormes proporcións que só se podía manipular cunha barra de baquelita e, ademais, o operador tinha que por por encima dunha base con catro pés de cerámica. Aquelas vetustas máquinas arrepiaban. Semellaban feitas pola mesma man de Edison. Meu hirmán Minucho díxome que, noutrora houbera alí uns rotores-transformadores de corrente contina e que, cada vez que se lhe atrancaba unha escobilha, arreábanlhe cun mazo de madeira e ceibaba unha chisporrotada coma un foguete de luces. Eu pensei que me quería asustar pero un día atopeime un deses enxendros alí dentro (seguramente procedía do desmantelamento da central dos tranvías de Vigo). Aquel lugar era o máis parecido ó laboratorio do dr. Frankestein. Entrando á esquerda estaba o despacho do senhor García pero alí non se podía tocar nada...e case nin mirar! Máis cara á Pontevedra, e tamén abeiradas á estrada, estaban as oficinas. Alí o senhor Apolinar despachaba os abonos, unhas cartulinas de corenta tiques para outras tantas viaxes seladas co traxecto e que non valían para outro traxecto nin para outro usuario. Agás nós. Para nós o abono custaba dez pesetas (25 céntimos a viaxe) e vinhan selados como "familia del empleado de la companhía" e valían para calquera de nós e tódalas viaxes, indistintamente. Ademais nós, os rapaces da casa, tinhamos pase escolar para viaxar de gratis.
Non sei que chispa de problema de tipo eléctrico (vaia a redundancia) houbo unha vez, que o técnico senhor García armou unha especie de reostato xigante no exterior da central. Estaba composto por un trípode de madeira (a xeito dun aparelho de canteiro) e, pendurado del, unha cadea e un rail de ferro que entraba dentro dun bidón cun líquido que fumeaba polo efecto da corrente que circulaba a través do chintófano. Nunca souben que función desempenhaba aquel invento pero o caso era os troles non deixaron de andar. Coma así, tenho que confesar -con todos os respectos- que me veu á cabeza o profesor Franz de Copenhague.
Non sei desde cando o meu pai era colaborador do sr. Panero, representante na zona de Publicidade Alas, unha empresa coido que vasca. O sr. Panero era un niquitates de chapeu, lentes redondos e gabardina que tinha de man ó meu velho para colocar anuncios no interior dos troles, trabalho que facía de noite á medida que os coches ían rematando o servicio. Ás veces reclamaba a minha axuda, sobre todo se había que madrugar.
- Levanta chaval, que me tés que axudar cos anuncios- Eu resistíame preguiceiro pois erguerme cedo non me agradaba en demasía.
- Seica non queres ir ó circo ? - Non facía falta máis. Estas eran xustamente as palabras máxicas que me facían choutar da cama fóra. Vinha o verán e achegábanse os circos a Pontevedra (o Americano, o Kron...) pero o que todos agardabamos con impaciencia era, se dúbida, o Atlas. Os donos do gran circo Atlas trataban directamente co meu pai o da propaganda nos troles sen a mediación de Panero. Herminio Peón -o meu pai- e os donos do Atlas, os fabulosos hirmáns Tonetti, foron bos amigos! Que orgulho, que emoción me produce a soa lembranza!
Quen quixer saber todo encol dos Tonetti pode consultar a excelente páxina "El desván de Rafael Castillejo" polo que vou pasar un pouco por alto da súa biografía agás apuntar que eran santanderinos, irmáns e chamábanse José e Manuel Villa del Río. En Espanha en xeral e en Santander en especial eran moi queridos e admirados pero en Bilbao...en Bilbao eran adourados!
Engadirei que o meu pai enchía os troles de anuncios do circo e o circo pagábalhe en especies. Como volo conto. O circo pagaba ao meu pai cun talonario enteiro de invitacións para irmos velo toda a familia -e algún máis- sen pagar un peso! Lembro ó meu pai, cun coitelo e un anaco de neumático, fabricar un selo en forma de trole e marcar as invitacións polo dorso. Contra o que puidera parecer, os Tonetti (como empresarios e artistas) eran xente moi seria e atarefada. Ainda así, sempre tinhan un momento para o meu velho como nunha ocasión en que lhe dixo a Manuel:
- Estivo ben o número aquel en que vostede tocaba o saxo e, de súpeto, saiu del unha gran rosquilha de fume e dixo vostede: " Influencia americana "
-Vaya, se acuerda usted! - engadiu o gran Lolo.
Aquela fora unha crítica moi sutil á política armamentística ianqui e non se podía ir máis aló coa censura franquista daquela altura. O réxime deixara de ser xermanófilo e tornárase descaradamente aliadófilo e non había moito que foran as tristemente célebres probas nucleares do atolón Bikini. Hai detalhes que nacen como chiste e rematan sendo crónica da humanidade.
Os Tonetti cambiaron para sempre o mundo do clown. Non só eran os melhores humoristas do seu tempo senón que acabaron co clásico dúo de paiasos parvos, dándose morradas e humilhándose para mofa e escarnio da grada. Si Pepe era o personaxe divertido e tenro é dicir; o gracioso, Manolo era o seu contrapunto perfecto. Non sei se me explicarei ben pero...creábase como unha especie de complicidade entre eles e deles co público que nunca atopei noutros artistas; respectábanse un ó outro, respectaban ó público e, mesmo así, irradiaban confianza, proximidade, "colegueo"...e todo iso de maneira totalmente autodidacta; Manolo e Pepe non estudiaran arte dramático nin procedían de familia circense como a maioría dos artistas. Permitídeme relatar algunhas anécdotas que lembro dos meus tempos de espectador infantil do Atlas. Unha vez, Pepe aparece na pista arrastando un cachifalho consistente num marco metálico sostido de canto enriba de catro rodas. O marco tinha moitas bandas elásticas en posición vertical con axóuxeres debidamente afinados. Axitando aquelas fitas de goma Pepe interpretou o estribilho de "Lavandeiras de Portugal", un éxito da época. Cando rematou deulhe un couce ó raro instrumento que case guinda con el no chan. Manolo afeoulhe a conducta e Pepe respondeulhe, un chisco ofendido:
- Y qué!?... acaso no estamos en " la feira del ganado?"
"Campo da feira" era o nome que tinha daquela a actual Praza de Barcelos no que se celebraba, efectivamente, a feira do gando e onde estaba instalado o Atlas.
Outra: Tralo éxito de Salomé en Eurovisión aparece Pepe berrando (máis que cantando)
- Desde que llegaste ya no vivo cantando!....vivo llorando!...vivo rabiando!...vivo cabreado!...vivo...vivo na SECA!!
( ó pobre barrio da Seca sempre lhe tocaba apandar cas bromas de Tonetti ) A xente ría con ganas pero, de súpeto Pepe, serio coma unha pataca, ficou quedo olhando a un sector inconcreto do público dicindo:
- Pués no sé a que viene tanta risa, porque los de Marcón también sois de Caralho!! - e o público estalaba nunha monumental gargalhada. Era incríble como intractuaban ca xente.
Máis unha: Entra Pepe cun esparadrapo tapándolhe un olho. Manolo pregúntalhe:
- Pero...qué te ha pasado?
- Nada. Que me acaban de cortar la luz.
- Vaya hombre; cuánto lo siento! - díxolhe Lolo condoído, e Pepe engadiu:
- Eso no es nada! Acabo de ver a un tío con un "espalatrapo" en un ojo, otro aquí abajo así y otro aquí detrás así y asá ( sinalaba os xenitais e o traseiro).
- Y eso? - preguntoulhe o outro.
- Pués está muy claro: le cortaron la luz, el agua y el gas!
Que tempos aqueles! Comer, non comiamos pero rir riabamooos...!
Si a función era a última da tarde, Pepe non tinha moi lonxe de si a patela, o mandil e o pano pois, si ou si, o público posto en pé pediríalhe con insistencia: " A peixeira, a peixeira, a peixeira!!!" e Pepe, con santa resignación, dicía: "Me parece que lo que quereis es sacarle lucro a la entrada" Pero sempre accedía paciente, amable, xenial...maxistral. O número "A peixeira" en Galiza ou
"La sardinera" no resto, foi o melhor monólogo de humor de tódolos tempos e só se puido ver en directo no monumental Circo Atlas da man dos seus autores. Lembro tamén a Pepe vestido de noiva, cun ramalho de flores na man e repetindo entre laios: "Eu non queriiia!!" Non o entendín entón pero coido que aquel ano houbera unha boda de conveniencia de moito postín e pode que o humor sutil dos Tonetti...en fin; ando pescudando. E, con estas e con outras, dábannos as tantas no circo Atlas pero non había caso, TEP ponhía un, dous troles especiais ou os que fixeran falta para que todo o mundo voltase á casa despois de rir a cachón cos inimitables..." Hirmaaans Toneeetti !!" Sen ningunha dúbida foron, e seguen sendo, os máis grandes.
Mamá sempre dicía que o Atlas non era, nin de lonxe, o melhor circo do seu tempo pero superaba a tódolos demais porque era o único onde actuaban os Tonetti, facéndose querer e interactuando ca xente no fío da actualidade, con complicidade e facendo mil equilibrios no bordo mesmo da férrea censura franquista. Iso si que era humor intelixente. Canto os boto a faltar!
Moitas veces tenho reflexionado sobre canto lhes debemos a unha xente cuxo obxectivo na vida era aledarnos a nosa se pedir nada,ou case nada, a cambio. Na minha memoria bulen moitos nomes. Grazas John Balan, Miguel Gila, grazas radio, TBO, Tonetti, e grazas trole por axudarnos a sobrelevar a pesada noite de pedra.
Daquela, TEP, contaba cuns catorce ou quince trolebuses para as dúas linhas e, moi logo, se faría con algúns máis pero da gloria e ocaso dos trolebuses de Pontevedra (primeiros de Galiza e últimos de Espanha) e da vida e milagres do trole 102, falaremos outro día.
De momento, "Sigue Graña; estamos completos".