Pra non crear un suspense artificial, imos directos ao miolo. Hai, cando menos, dous. O primeiro do que imos falar é, literalmente, a construción máis antiga dos Estados Unidos, e está clasificado como Monumento no National Register of Historic Places xa dende 1972. O segundo, que eu saiba, aínda non entrou nesa clasificación, por estar en fase de restauración. Logo hai máis, pero non serán nunca Monumento Nacional Americano, do mesmo xeito que os animais exóticos dun zoo non se contan como fauna local.
Pode que xa saibades que as dúas cidades aínda habitadas máis antigas dos Estados Unidos son San Agustín, na Florida, e Santa Fe, en Novo México. Fundadas a finais do século XVI e principios do XVII, respectivamente. Por españois.
E españois son tamén os mosteiros medievais dos século XII cos que conta os Estados Unidos. Fundáronse e erixíronse orixinalmente aquí, e aquí estiveron as súas pedras pasando polas vicisitudes do Reino, ponlle contra 800 anos, coma calquera paisano, até que a chamada dun monte de cartos alén do Atlántico obrou o milagre do transplante.
Iso foi no segundo cuarto do século XX. Barcos e barcos, caixóns e caixóns, pedras e pedras, ducias de milleiros delas, cruzaron o Océano pra non retornar. Foi un sainete de espolio representado por nomes que vos han ser familiares: Hearst, Rockefeller, Alfonso XIII, Franco... E un que quizabes non, pero que foi o principal argallante dos espolios: o marchante Arthur Byrne, un farsante de marca maior que daba pra un Ripley de Patricia Highsmith, e que até recibiu unha distinción do rei Alfonso XIII pola súa labor de difusión da cultura hispana. Difundiuna dende logo, fisicamente, polo mundo adiante. Innegábel.
Byrne axeitaba os tratos e os trámites, cos seus contactos. Distribuía abondosos subornos, polas altas e polas baixas esferas, até que os cargamentos estaban rumbo a América. O seu maior cliente era o magnate, o megalómano, William Randolph Hearst. Despois deterémonos un anaco nel.
De xeito que en 1925 ofreceulle unha abadía románica. A abadía cisterciense de Santa María la Real de Sacramenia, provincia de Segovia, consagrada en 1141 por Alfonso VII O Emperador. A Hearst encantoulle, encaprichouse dela. Ía ser a raíña dos xardíns do seu castelo en San Simeón, California. A igrexa, que non lle cadraba no proxecto, foi o único que ficou. O que adquiriu foi o claustro, a sala capitular e o refectorio. En 1926 foron coidadosamente desmantelados, pedra a pedra, e trasladados a Nova Iorque en 11.000 caixóns numerados.
Pouco despois, Byrne amosoulle outra oportunidade coa que afociñara. O mosteiro cisterciense de Santa María de Óvila, en Trillo, provincia de Guadalaxara. Neste caso, fora o fillo de Alfonso VII O Emperador, Alfonso VIII, o que o mandara construír en 1167. E como naqueles días Hearst andaba matinando en erguer algo aínda máis magnífico que o castelo de San Simeón, acaeulle á perfección. Íaa chantar nun fragoso lugar chamado Wyntoon, no Norte de California, ao pé dun monte e a carón do río McCloud. Alí tivera a súa nai unha mansión de verán, que fora devastada polo lume. A idea era convertela agora nunha fortaleza medieval, de oito plantas. Oito, nada menos. Así as gastaba.
De Santa María de Óvila levou practicamente todo. A igrexa, o refectorio, a sala capitular, o dormitorio dos novizos e parte do claustro. O mesmo proceso de desmembramento. Doce barcos partiron de Valencia, desta volta directamente a San Francisco.
Hai que subliñar que ambas construcións, antes da chegada de Byrne e Hearst, eran de propiedade privada. Tras da desamortización de Mendizábal, que comezou en 1835, os monxes foran exclaustrados e os cenobios postos á venda. O que non quita que non estivesen suxeitos a restricións de patrimonio protexido. A súa compra e a súa venda foi ilegal de todo grao, e só a farturenta e xenerosa carteira de Hearst fixo posíbel o imposíbel, por mediación de Byrne. Nada novo baixo do Sol, se pensamos nos patrimonios doutros lugares, coma Grecia ou Exipto, e logo cavilamos, eu que sei, no Museo Británico, por dicir algo ao chou. Tampouco son cousas estas que non sigan a acontecer a día de hoxe, sobor de todo naqueles lugares nos que, a pesares de seren ricos en historia, un só billete de 50 dólares é unha fortuna.
Hearst tamén comprou daquela partes enteiras do castelo zamorano de Benavente, pero iso é outra historia.
Toca agora debuxarlle unha silueta, así polo groso, a Hearst, magnate da prensa que chegou a posuír até 28 xornais de tirada nacional. Rosebud, Rosebud... o Cidadán Kane. Ese tipo. Orson Welles tíñao cruzado, con razón. Kane-Hearst empregaba sistematicamente os medios como instrumento político ao seu servizo. Nesas, ofendido, prohibiu toda mención ao filme nos seus xornais e revistas.
Quizabes non sabiades que a prensa amarela chámase amarela por el e máis por Pulitzer, o do premio. Yellow, en inglés, significa tanto "amarelo" coma "cruel e covarde". Hearst e o do premio foron tamén os principais responsábeis de acirrar ao goberno americano contra España na guerra de Cuba. E de chamarlle "española" á gripe de 1916. En realidade, iniciárase en Kansas, cousa que conviña tapar, e aproveitou o xeito burlesco no que o Times inglés se refería a aquela enfermidade descoñecida da que só falaba a prensa neutral española, pra fixarlle o xentilicio. Hearst, ese paxaro. Unha xoia das que non abundan. Á parte diso, as excentricidades de Hearst, coma as de Howard Hughes, son lenda americana. Niso entra o castelo Hearst, o de San Simeón.
As pedras de Santa María la Real de Sacramenia nunca chegaron alí. Así como tampouco as de Santa María de Óvila a Wyntoon. Xusto cadrou o crack do 29. Supúxolle a Hearst algo máis que un tropezo. Fóiselle case todo ao carallo, e pasou o resto da súa vida tentando reconstruír a gloria pasada. E así foi como se desfixo paulatinamente das pedras, doente capricho esquecido cuxa reconstrución xa non podía financiar.
As de Santa María la Real de Sacramenia compráronllas uns magnates da Florida por unha fracción do que el pagara. Querían facer dela unha rendible atracción turística, alá en Miami. Principiaron a reposición nos anos 50 e non remataron de todo até 1964. Chamárono daquela "o crebacabezas máis grande da Historia". Eran 35.784 pedras, en anarquía.
E é que ao chegar a Nova Iorque, os caixóns estiveron en corentena pola gripe aftosa que había daquela en España. Decidiuse retirar e queimar a palla coa que ían empacadas. En todos e cada un dos 11.000 caixóns. O choio levoulle a 23 homes máis de 3 meses. A moitas caixas retiróuselle a etiqueta coa numeración. Sacáronse tódalas pedras pra despois gardalas a eito, sen mirar onde.
En Miami, engadíronlle ao conxunto de Santa María la Real de Sacramenia, pra completar o espoliado, unha ducia de escudos de armas tallados en pedra, do século XV, que procedían do mosteiro de San Francisco de Cuéllar, tamén en Segovia, amais de outras pezas arquitectónicas de orixe medieval hispano. Pero as visitas foron escasas e o negocio non prosperou.
Patio e claustro de Santa María la Real de Sacramenia, no seu emprazamento actual en Miami, Florida. Imaxe de Rolf Müller
O clero local fixo unha oferta e quedou con todo. Construíuse unha igrexa episcopal (a igrexa nacional estadounidense de confesión protestante anglicana) a carón do claustro. Hoxe leva o nome de Monastery of St. Bernard of Clairvaux. Atópase no 16711 de West Dixie Highway, North Miami Beach, Florida, por se alguén se quere pasar. Aínda que tres portas da abadía orixinal están en Atlanta, nunha casa privada, e pra velas haberiades de desviarvos un pouco.
Santa María la Real de Sacramenia é a construción máis antiga dos Estados Unidos, á que me refería ao comezo. O monumento rexistrado no National Register of Historic Places.
Rexistro do Mosteiro de Sacramenia co nome de "Old Spanish Monastery" ou St. Bernard of Clairvaux, de 1972 (National Park Service, Goberno dos EE.UU.)
A ventura de Santa María de Óvila foi peor. Hearst vendeulle as pedras á cidade de San Francisco en 1941. Estiveron na súa maior parte no parque do Golden Gate, amoreadas coma escombro, á intemperie, por espazo de 50 anos. O deterioro foi maiúsculo. Roubos, actos vandálicos, graffitis... Só escapou diso a portada manierista do século XVI, que se separara do conxunto pra colocala no De Young Museum.
Uns monxes trapistas na mocidade, medio moteiros, medio hippies, pasaron por San Francisco de camiño á súa nova comunidade en Vina (Viña era o topónimo orixinal), ao Norte de California, non moi lonxe de Wyntoon. Preguntaron pola historia tras das pedras e pensaron en rescatalas pra o novo mosteiro. Tras décadas de peticións, finalmente en 1994 o concello de San Francisco cedeullas, a condición dunha restauración plena, dentro do posíbel. En 2004 remataron a primeira estrutura, unha capela. Os danados remanentes, a cantidade de pezas extraviadas e a escaseza de cartos non daban pra moito máis.
Seguen a traballar na igrexa, no claustro e nas salas a día de hoxe. Se queredes ir ver como vai a cousa, habedes dirixir os vosos pasos ao mosteiro católico trapista de New Clairvaux, en Vina, condado de Tehama, California.
Así pois, Santa María de Óvila non está rexistrada como monumento nacional, xa que aínda non está rematada. Poida que algún día...
Nave a carón da abadía de Our Lady of New Clairvaux, en Vina, California, onde fican as pedras non empregadas de Santa María de Óvila.
E como epílogo, outro conto de cartos que todo o poden, nunha América ávida da Historia que estima non posuír. Este comeza co apelido Rockefeller (que ben se podería trocar por Podre-De-Cartos, que a semántica é a mesma) e remata na España de Franco. E fala de espolios medievais a esgalla. Aínda que a estrutura resultante de todos eles foi só unha.
E está nun museo, ou dito en propiedade, forma parte integral del, polo que non consta nin debera constar nunca na lista de edificacións máis antigas dos Estados Unidos. O das especies exóticas no zoo, que vos dicía. Non son fauna local.
O museo é o Metropolitan de Nova Iorque. Nel tamén hai un templo exipcio, e se contase, gañaría de longo o premio á maior antigüidade.
Todo comeza con John D. Rockefeller Jr., herdeiro do imperio do petróleo. O pai gustaba de engrosar, filántropo, os fondos do Metropolitan. O fillo mantivo a vinculación e en 1925, o mesmo ano que Hearst adquiría Sacramenia, el compraba os restos de varios claustros románicos e góticos do sur de Francia. Xuntándoos e barallándoos todos, nunha mestura antinatura que deu en chamar "neolombarda", construíu á beira do Hudson un edificio medieval ou amedievalado. Na súa creación tamén tivo parte J. P. Morgan. Rockefeller doouno ao Metropolitan en 1938 e converteuse en The Cloisters, única subsede do museo a día de hoxe, especializada en arte e arquitectura medieval europea.
Como todo era unha remexedura de elementos, botábase a faltar algún elemento enteiro, completo, máis espectacular, que dotase de cohesión ao experimento. En 1958, o director do Metropolitan trouxo de España, aínda sendo Ben Protexido e mesmo con maiores facilidades que nos tempos de Alfonso XIII, a ábsida de San Martín de Fuentidueña, na provincia de Segovia novamente, coa autorización expresa do Consello de Ministros franquista. O pago foi a devolución de murais de San Baudelio de Berlanga, provincia de Soria, que foran espoliados con anterioridade. En rigor non foi unha devolución, senón un "depósito indefinido".
The Cloisters de Nova Iorque (The METropolitan Museum of Art).
Hoxe, o visitante de The Cloisters pode pasear por catro claustros, tres capelas e unha sala románica. Os claustros chámanse como o orixinal de onde procede a maioría dos seus elementos, pero teñen pezas de outros moitos. Así, imos primeiro ao pseudoclaustro do século XII de Sant Miquel de Cuixà, ao pé do Canigó, hoxe Francia, un dos centros culturais máis importantes da Cataluña feudal. Despois ao de Saint-Guilhem-le-Désert, na Occitania. Logo ao de Bonnefont-en-Comminges, preto de Toulouse. E finalmente ao de Trie-sur-Baïse, a carón de Tarbes.
Pasamos ás capelas. A primeira é a Capela Gótica, apañada cunha amalgama de cousiñas traídas de Francia, Austria e, sobor de todo, Cataluña. A segunda é a gran atracción. É a que montaron coa ábsida de Fuentidueña. Á derradeira chámana de Langon, e foi artellada con construcións provenzais e borgoñonas máis que diversas.
E remataremos a visita na Sala Románica, outro tolo copy and paste maiormente francés, na que, se nos fixamos, veremos algúns frescos e elementos decorativos do mosteiro burgalés de San Pedro de Arlanza. Porque a congruencia é un concepto descoñecido en The Cloisters.
Agárdavos no 99 de Margaret Corbin Drive, Fort Tryon Park, Nova Iorque. Poucos lugares do mundo cheiran tanto a espolio vehemente e fantasía psicótica. Xa sabedes, pra non volo perder.