Pra non tirar dun suspense innecesario, diremos dende xa que provén da Alemaña contemporánea. O vilán megalómano da ficción é basicamente alemán. Ou xermano, se queredes, pra ampliar a fronteira do termo. Practicamente, calquera bo vilán cinematográfico, megalómano ou non, ten algo xermano, que automaticamente nos fai identificalo como malo. E tal concepción, aínda que poidades pensar o contrario, non bebe maioritariamente da época nazi. Hitler e a súa caterva foron a prefiguración en carne e ósos, real e descarnada, do vilán. Mais toda a morte e destrución que trouxeron ao mundo, estaba xa, previamente, na intuición popular. No clixé negativo, antagónico, maligno, do alemán.
Imos ir vendo como tomou forma.
Supoño que saberedes que a Alemaña moderna naceu a expensas de Francia. A vitoria de Prusia sobor da Francia de Napoleón III, que hoxe sabemos non tiña nin cinasco de sangue Bonaparte, posibilitou a unión política e estatal alemá, alá polo 1871. Káiseres, Bismarcks e Moltkes mediante, ficaron de paso coa Alsacia e a Lorena, orixe despois de tantas e tantas sanguentas baralladas, e convertéronse en potencia hexemónica da Europa Central.
Aínda que o militarismo prusiano era xa percibido como maligno e negativo con anterioridade, o primeiro vilán megalómano, tal como o entendemos hoxe na ficción, xorde na resentida Francia de posguerra, da pluma de Xulio Verne. Concretará el un patrón que estaba no ambiente, como xa vos dicía, e que se irá enriquecendo co paso do tempo, coas persistentes trasnadas xermanas.
En 1879 publicou Os cincocentos millóns da Begún. O argumento vai un pouco así: A fabulosa herdanza dunha begún hindú cae nas mans de dous herdeiros, un francés, pacifista e utópico, e un alemán, belicista e perverso. Por suposto, este é o noso vilán. O Doutor Schultze, doutor en química, científico tolo por devoción. Os cartos posibilitan que sexan quen de levar á realidade os seus ideais nun lugar pouco poboado dos Estados Unidos. Fundan cadansúa cidade, unha a carón da outra. A do francés é ordenada, limpa, moderna, e procura o benestar social e a saúde plena dos seus habitantes. O Doutor Schultze, pola contra, ergue un pesadelo industrial que designará Stahlstadt, a Cidade do Aceiro, adicado en exclusiva á fabricación de armas e inspirado na mastodóntica factoría Krupp de Essen. Schultze é un racista convencido e mesmo escribe un libro titulado Por que os franceses sofren, en diferentes graos, de dexeneración xenética? Claro está, o seu obxectivo será esmagallar a cidade do francés.
Un suxeito ególatra, monomaníaco, autoritario, supremacista racial, un xenio creador de armas mortíferas, artífice dun proxecto faraónico por e para o mal. O vilán megalómano por excelencia, creado máis de medio século antes de que emerxera Hitler. Verne, como acostumaba, deu proba da súa visión de futuro, facendo a Schultze autor de cousas como os canóns de longo alcance, as bombas de fragmentación ou os proxectís de armas químicas.
Á Lenda Negra xermana aínda lle restaba moitísimo por engordar, e xa vedes, Verne cravouno. E cando da Alemaña foi saíndo máis e máis maldade real, máis e máis capacidade de destrución tanxíbel, o clixé, máis que un clixé, trocou nun traxe perfecto, feito á medida.
Así é que iso que anticipaba Verne que inventara Schultze, foi despois efectivamente creación alemá. Crearon e empregaron os canóns de longo alcance xa na Primeira Guerra Mundial, e foron os primeiros en chimpar bombas de fragmentación, na Segunda. E como saberedes, tamén foron pioneiros no tema das armas químicas. E se non o sabiades, agora vos dou unha pincelada.
A guerra química, así en termos absolutos, fala alemán e yiddish, que aínda con moitas verbas hebreas, é basicamente un dialecto alemán. A Fritz Haber, xudeu ademais de alemán, chámaselle o “Pai da Guerra Química”. Desenvolveu o gas Cloro e foi o que acirrou pró uso deste e outros gases velenosos contra dos soldados aliados na Primeira Guerra. Wilhelm Steinkopf, outro que non era chino, inventou o gas Mostaza. E outro gas que quizabes vos sexa familiar, o gas Sarín, adiviñade... Si, tamén invento alemán, do equipo de Gerhard Schrader, que disque só procuraba a creación de praguicidas máis eficientes, pero rematou por botar ao mundo catro dos máis mortíferos axentes nerviosos coñecidos, Sarín inclusive, aos que alcumou con agarimo xermánico a Serie G. Xa até dá nugalla falar do Zyklon B das cámaras de exterminio. Penso que ninguén ha dubidar da súa orixe.
E xa sabedes. Máis de un, e máis de dous tamén, teñen quedado tesos, entre sufrimentos indicíbeis, respirando estas e outras fragrancias teutónicas, que pouco tiñan que ver coa auga de Colonia. E iso, queiras que non, vai alimentado o rancor. Modelando unha percepción.
O tema dos submarinos tampouco lles aportou nada positivo. De novo, foron os primeiros en empregalos como arma traizoeira e silandeira, transformándoos en desapiadados depredadores dos mares, pasando por riba de tódalas convencións de humanidade. Levaban por diante cargueiros e barcos de pasaxeiros como se tal cousa, até o asunto do Lusitania, que ao meter aos Estados Unidos na lea, fíxolles fincar o xeonllo na Grande Guerra.
Depredadores, inclementes, xenocidas. Monstros inhumanos. Antes do vergoñento Tratado de Versalles, xa asentaran ben asentada esa impresión nos maxíns alleos. Veña leña pró clixé, logo. Como se non faltase nada por sumar despois.
No período de entreguerras, un fulano chamado Herman Sörgel fíxose tremendamente popular. Arquitecto el, nado na amada Alemaña, encirrou nun proxecto. Modesto, pequeneiro. Chamoulle Atlantropa. Implicaba un par de encoros no Mediterráneo, un no Estreito de Xibraltar e outro entre Sicilia e Túnez, pra desecar parte ca conca, baixando entre douscentos e cen metros o nivel do mar. Seguidamente outro encoro en África, no río Congo, pra crear un mar artificial no centro do continente que se uniría co lago Chad. O obxectivo era darlle a Europa máis recursos e terras, pra volver ser o centro do globo. Así, por medio dalgún que outro xenocidio de pobos árabes e subsaharianos, e dun desastre ecolóxico de escala titánica, a nova Europa, Atlantropa, tería o seu novo Mediterráneo á altura do Golfo de Guinea, e todo un mundo por conquistar.
Aínda que ninguén lle comprou a idea, o tipo viaxou polo mundo na procura de financiación até que morreu, atropelado cando ía en bicicleta, e de novo, o individuo e o seu designio tolo calou nas mentes. Só un alemán podía ter artellado aquilo. Outro vilán megalómano personificado. E este, ademais, levaba monóculo. Complemento estético que tamén se engadiría a moitas caracterizacións de viláns de ficción.
A Segunda Guerra Mundial xa foi o acabouse. De tal grao, que non paga a pena pararse moito, por sobradamente coñecida. Non está de máis, iso si, destacar un aporte quizabes menos obvio ao clixé do vilán de ficción, que é o que ten que ver coas colosais bases de submarinos e os inmensos búnkers que xacando construíron os nazis. Mesmo o vilán maior, o do bigotiño, morreu agochando nun.
Tomade un vilán arquetípico de James Bond. Un deses cuxa personalidade e fins lembran tanto, tantísimo, sen espazo prá casualidade, ao Doutor Schultze de Verne, aos pais da Guerra Química, ao creador de Atlantropa, ou a un nazi xenocida calquera, a escoller nun abano que vai de Mengele a Himmler. Pois se non ten un fabuloso acocho secreto, submarino, baixo da terra, no xeo ártico ou nun volcán, non se percibe coma auténtico Bond. É un caso de clixé de maldade xermana que se converteu en clixé propio, intrínseco, dunha saga de ficción.
E diredes, aquí remata a construción do patrón, coa fin do nazismo. Pois o certo é que aínda non. Restan un par de aportes a ese marabilloso eido destrutivo, por parte da Alemaña. Neste caso é algo de percepción non tan xeral. Porque presupoño que a maioría atribúe, aínda a día de hoxe, a bomba atómica e o foguete espacial aos estadounidenses.
E si, claro, os estadounidenses desenvolveron a bomba atómica. Grazas a Albert Einstein, que aguilloou pra acadalo antes cós nazis, que xa tiñan o choio avanzado. Exiliado e xudeu como era, Einstein non deixaba de ser alemán. Aínda en Princeton, na súa casa falábase alemán e yiddish. Igualiño que na de Oppenheimer. Nado en Nova Iorque, a súa familia viñera de alá. Os americanos tiveron as súas dúbidas con el polas ideas políticas, mais tamén pola súa orixe, que aínda xudía, era xermana de máis. Tampouco era precisamente o único participante no enxeño atómico que falaba o idioma tudesco. Tamén estaban, entre outros, von Neumann, Hans Bethe ou Ede Teller, húngaro de raza xermana que despois foi pai da bomba H. Case nada.
E logo está Wernher von Braun, brillante enxeñeiro aeroespacial alemán e nazi, rescatado polos americanos antes que o levasen os soviéticos. Os foguetes a reacción existen grazas a el. Na Alemaña xa deseñara o famoso V2, e nos Estados Unidos obrou o milagre de idear o foguete que levou ao home á Lúa. Cousa transcendente. Se un non se decata de que polo seu miolo existe tamén o mísil balístico. Ese que pode levar ou non unha cabeza nuclear, pero que trouxo á Humanidade a posibilidade aquela, un tantiño así desacougante, da Destrución Mutua Asegurada.
Recapitulemos logo. O clixé é amplo. Ben se entende agora que a creación de antagonistas de ficción verdadeiramente verosímiles, avesos, insidiosos, endiañados, malvados, pérfidos e ruíns, se fixese tan sinxela. Só había que tomar algún dos elementos negativos asociados á xermanidade. É máis, abondaba con suxerir que tiña algo de alemán, na orixe ou na conducta. Como xa vos dixera, alemán rematou por ser sinónimo de malvado.
Tanto, que até resultaría complicado poñer un personaxe alemán como heroe. O espectador sospeitaría del todo o tempo. Asumiría que algún escuro designio anda a roldar pola súa cabeza.
Imos con algúns dos mellores antagonistas da historia da ficción cinematográfica.
Non os máis patentes, por directamente nazis. Coma o cazador de xudeus Hans Landa, de Malditos Bastardos. Se non é un dos mellores viláns cinematográficos que veña Deus e o diga. Todos sabemos que as películas de Indiana Jones con nazis funcionan moito mellor. Porque o reto do heroe semella meirande. Non, aos nazis ímolos deixar a un lado.
Como a premisa ía do vilán megalómano, comecemos co que quizabes é o máis destacado exemplo: Darth Vader. Ao igual que os viláns de Bond, xa non precisa ter tódolos atributos do Doutor Schultze, ser tan obvio. O nome Darth Vader, nun xogo fonético co inglés, o alemán e o holandés, ven significando “Escuro Pai”. O seu negro stahlhelm, o característico casco alemán, aderezado coa capa prusiana e o andar marcial xa sinalan a pauta. A máscara é unha estilización das que empregaban os aviadores da Luftwaffe.
Ten o home un designio entre cella e cella, e pra acadalo, será implacábel. Construír un artello das proporcións da Estrela da Morte, que leva por diante planetas, con axeitados xenocidios estelares é, penso eu, bastante megalómano. Logo, por riba, ten un exército de stormtroopers, tradución literal ao inglés dos sturmtruppen, os soldados de asalto de xa sabemos onde, e gusta das solemnes paradas militares. Non fará falla seguir.
Outro dos mellores viláns megalómanos: Hans Gruber. Aquí xa non hai disimulo. O nacho é alemán da Alemaña. Se lembrades o seu nome de A Xungla de Cristal, Die Hard se queredes, por algo é. Terrorista libertario con designios enormes, notábel ególatra, desapiadado, de mente brillante e, de novo, implacábel. Que John McClane logre vencelo é memorábel.
Exemplos de menor calado na cultura popular hai máis, por suposto. Non se trataba de enumeralos todos, porque poida que non rematásemos endexamais. Agora, iso si, imos quitar o atributo da megalomanía. Imos resaltar outros grandísimos viláns cuxo propósito é o terror polo terror. Deses que poida que non lle teñades collido o punto xermánico, tan fundamental prá súa malignidade.
Terminator. O T-800 de Schwarzenegger. Actor que xa sabemos por onde veu nacendo, e que chegou a gobernador da California sen perder o acento. A James Cameron gustoulle o tal matiz lingüístico porque era o máis semellante que vira a falar coma unha máquina. Á parte da súa presenza física de armario encaixado e queixelo erguido das SS, que lle viña por parte de pai. O xermanismo non precisa moita aclaración.
Novamente, un perseguidor implacábel e sanguinario, asoballante. Actuar coma unha máquina, ser un cabeza cadrada, évos outro clixé xeral que te sitúa xeograficamente.
Ao T-1000 da enorme primeira secuela déuselle o mesmo patrón de comportamento perseguidor. Engadíuselle o de embutilo nun uniforme prístino, os pasos prusianos e, sen máis conto, o de sacar do casting ao que máis cara de nazi tivese. Quitádelle eses elementos xermanos. En que quedaría? Metería o mesmo medo?
E falando de medo: Freddy Krueger, diminutivo e apelido, inconfundibelmente malaios, non é? O poder da simple nomenclatura levado aos moi presentes terrores oníricos. Como non ía ser un mal tipo con ese nome. Disque Robert Englund se inspirou pra interpretar ao personaxe no Nosferatu, Phantom der Nacht de Klaus Kinski e Werner Herzog. Por se ficaban dúbidas.
E aínda máis alá. Pra que vexades o presente que estaba o alemán nos terrores subconscientes da xente: Alien. Sí, o Alien de Ridley Scott, o octavo pasaxeiro, o xenomorfo. Que non lle observades nada xermánico? Pois Hans Ruedi Giger, o artista surrealista suízo que o creou, si. De feito, tirou do inconsciente, dos seus soños máis escuros, as liñas mestras daquilo que máis medo lle podía inspirar. Aquela icónica imaxe dos sturmtruppen, dos soldados de asalto alemáns, avanzando corcovados, na mesma postura que o xenomorfo, moitas veces cos tubos lanzagranadas ás costas, semellantes a eses apéndices do becho cósmico, sobor de ruínas, sementando morte e destrución, depredándoo todo. Co casco, o stahlhelm, tapándolle os ollos, igual que o casquete alongado que cobre o cranio da criatura. Giger púxolle embaixo unha morea de arrepiantes dentes, espetados nunha interminábel mandíbula angulosa. E un pouco como Kafka, transformou o corpo, a persoa, en insecto, en aterrecedor monstro.
Con todo o que agora tedes en conta, no nihilista Axente Smith de Matrix até poida que cheguedes a ver a un inexorábel axente da Gestapo, a un Schmidt, máis que a un Javert de Victor Hugo.
E falando de nihilistas, lembrades aos nihilistas alemáns de O Gran Lebowski? Os de Querremos el dinerro! Eran uns miñaxoias que pretendían meter medo só polo feito de ser alemáns, pero non tiñan nin medio sopapo. Unha xenial parodia, ou metahumor, a conta do tan estendido clixé. Non facía máis que confirmar que no cine se empregaba de xeito reiterado, abusivo.
Obviamente, os alemáns tamén teñen responsabilidade de moitísimo do bo que existe no mundo. Isto todo é a Lenda Negra alemá. O mesmo que a Lenda Negra española. Está aí, na cultura popular, presente, e forma parte do noso xeito intuitivo, cheo de xeneralidades, de percibir o mundo.
Hoxe o único crime en contra da Humanidade que se pode achacar aos alemáns é, quizabes, o uso de calcetíns con chancletas. E as festas rave. E o Dieselgate. E se preguntas en Grecia, igual teñen algo máis que engadir. Mais pouco é a comparación co que foi.
Un derradeiro achegamento a xeito de conclusión:
Fiquemos coa impresión fonética da lingua xermánica. Tanto agora como en tempos antigos, a moitos parécelles que ladran cando falan, e tráelles reminiscencias de perigo asociadas a dobermanns e rottweilers. Un teutón anoxado, berrando, esborrecando e xurando, seméllanos de xeito instintivo máis iracundo que calquera outro individuo do planeta. Viría todo diso? É a linguaxe a orixe do mal? Foi o ovo da galiña?
Non, oh. Que sinxelo sería o mundo se todo se dese explicado con reflexións de pouco calado. Se algo se pode concluír destes parágrafos é que cando un pobo é identificado como malo, todo nel se asume como malo. O castelán, por citar un exemplo, é obxectivamente máis áspero que o alemán, e fálase nun ton máis alto. E cando se xura nel, non quedan en pé nin as columnas do Vaticano. O clixé. Todo é iso. O clixé negativo alemán. Como tivestes ocasión de ver, ese si que é poderosísimo. E non xurdiu da nada.