Aquel lapis de aguzada punta, infalíbel espada roupeira, deliña con mestría e lixeireza un zeta sobor da camisa do inimigo vencido. Fuxe logo o hispano raposo. Pano negro na cabeza a xeito de anteface, indumentaria moura a xogo, botas e luvas de coiro, capa e chapeu cordobés como nota de distinción. Derriba dun cabalo que responde ao nome de Tornado, vai desfacendo agravios e endereitando entortos. Reais, non quixotescos. Tras da máscara, un home adiñeirado, pero de bo corazón, na procura de xustiza nun entorno hostil, salvaxe, abondoso en homes arrevesados e ambiciosos, asoballante cos febles. Unha California virxe onde pouco máis hai que facendas, misións e casas encaladas. Un deserto por civilizar.
O Zorro fica hoxe no imaxinario colectivo da cultura popular de case todo o planeta. O quequizabes non sabiades é que foi un dos primeiros heroes de ficción da modernidade. E o primeiro vixilante enmascarado, seguindo a terminoloxía da banda deseñada americana.
Non vai isto de facer fincapé en como naceu nin en quen o creou. Trátase máis ben de amosar como xurdiu o personaxe. Como se conformou e moldeou ideoloxicamente. De onde tirou a inspiración. Ten máis miolo do que calquera coidaría, crédeme.
Crear creouno un xornalista e escritor pulp, nado en Illinois, chamado Johnston McCulley, pioneiro niso dos heroes e viláns de anteface. Tirou do maxín moitos máis, que a pesares de non acadar a popularidade do Zorro, rematarían sendo modelos pra elaboración doutros, hoxe ben coñecidos. Tódolos heroes estandarizados son pastiches ou composicións de, cando menos, dous ou tres “referentes”, incluído o Zorro. Por certo que ao comezo McCulley escribíao “Zoro”, por cousas da pronuncia.
En 1919 compuxo o primeiro conto, a primeira aventura, de Don Diego de la Vega, A maldición de Capistrano. Aos lectores lembroulles axiña á Pimpinela Escarlata, da baronesa Orczy, por aquilo da espada, a dobre vida, a identidade secreta e a nobre liñaxe, mais non por salvar aristócratas da guillotina durante a Revolución francesa, como facía aqueloutro. O Zorro non era un heroe clasista. E iso cimentou a súa popularidade. Mais si, o molde do pastiche era a Pimpinela.
O conto tivo tanta repercusión que ao ano seguinte Hollywood apresurouse a producir unha película, con Douglas Fairbanks como protagonista. Eran tempos de cine mudo, e nunca até entón aparecera na gran pantalla un aventureiro disfrazado. Foi un éxito rotundo. De tal transcendencia que xerou unha vaga de ducias e ducias de películas de capa e espada, cada vez máis complexas e espectaculares.
McCulley escribiu 62 historias máis namentres a Meca do Cine non paraba. Fairbanks protagonizou unha secuela, aínda muda. No 36 saíu a primeira con son, mais o filme senlleiro foi o de Tyrone Power, en 1940, que internacionalizou ao Zorro de vez. Houbo até catro series de televisión popularísimas dende os anos 30 até finais dos 50. Logo, nas décadas seguintes, comezou a xeira de versións mexicanas e europeas, principalmente italianas e españolas, moitas encadradas no xénero do Spaghetti Western. A historia fílmica do Zorro, xa sabedes, non remata aí, pero pró que nos importa, non fai falla seguir.
Imos co tema ideolóxico, antes de entrar nos outros “referentes” do pastiche, á parte do amentado patrón heroico que puxo a Pimpinela. Poida que vos sorprenda, poida que non.
Veredes, orixinalmente as historias de McCulley transcorrían na California de goberno mexicano, entre 1821 e 1846. A maioría de adaptacións fílmicas posteriores, porén, retrotraeron o encadre a antes de 1821, durante a dominación española, fantasiando que alí todo era ansia por se independizar da tirana metrópole. Dunha España atrasada, de moral caduca, podre. De aí procedían os males todos daquela California. Os espectadores americanos entendían que só se dera transfigurado no puxante estado que eran entón grazas ao xenio anglosaxón. A orde e o progreso levárano eles.
Así que o Zorro era un visionario, prefiguración do americano de ben, dun Washington na procura da independencia, que loitaba contra a corrupta, incapaz, decadente e desordenada administración española, anticipando o ideario norteamericano de xustiza e capacitación. Era un nobre, probabelmente de ascendencia goda, que se destacaba, medio xermánico, na caótica mestura racial de California.
Todo isto, dito así, semella unha burrada. Pero a impresión inconsciente do espectador norteamericano dos anos 20 e 30 ía por eses rumbos. Daquela, o zeitgeist, o espírito do momento, encirraba no odio, ou rancor, a mellor dicir, cara ao español. Mitigárase a xenreira a España como nación, mais ficaba a animadversión aos seus xeitos de ordenación, á súa testalana obstinación por ficar no atraso.
Tiña que ver coa frustración, porque o plan de transformar en novas Californias a Cuba, Filipinas e Porto Rico non ía de todo ben. Non eran quen de lles desenraizar a hispanidade segundo o plan.
En Norteamérica, a cultura popular e, sobor de todo, o cine, bate acotío nos inimigos do país, chuzando nos demos que convén exorcizar en cada época. Musulmáns de calquera procedencia, déspotas chineses amos da tecnoloxía ou rusos con plans de dominación mundial, nos últimos tempos; desapiadados soviéticos durante a Guerra Fría ou revirados nazis e xaponeses cando a Segunda Guerra... A principios do século XX os agraciados eran os españois.
Afundiran o Maine, segando a traizón as vidas de centos de americanos. A prensa mesmo chegou a dicir que a colonialista España gardaba ambiciosos plans de invasión dos libres Estados Unidos. Logo de esmagallala no bélico con sinxeleza, houberon de lidar con Cuba, Filipinas e Porto Rico, e a pantasma española seguiu presente nas preocupacións sociais e políticas por espazo de dúas ou tres décadas. Entroncaba con naturalidade, amais, coa malquerenza a México, instituída dende a guerra co país azteca no século XIX e, en lugares como Texas, sinxelamente parte da súa identidade.
Así, o axuste na cronoloxía da historia cinematográfica do Zorro servía en primeiro lugar á zuna contra o español, imperante naqueles intres, pero mallaba en México á mesma vez. España e México viñan a compartir os mesmos defectos. Amosábase que os independentistas mexicanos eran igual de incapaces que os colonialistas españois. Cousas da mala xenética. Xa viría despois o pobo elixido a facer florecer California. Esa era tamén a mensaxe suplementaria.
Non vou polo carreiro de crucificar aos Estados Unidos. O acoso e derribo sociocultural ao inimigo, instigado por intereses políticos e económicos, lévano a cabo tódalas nacións en maior ou menor medida, dependendo dos medios á súa disposición. Este xogo maniqueo de quen é o bo e quen é o malo é universal. Neste caso foi determinante na conformación deste personaxe de ficción, e destácoo por chocar grandemente co individuo que lle serviu como principal fonte de inspiración.
Porque a idea veulle a McCulley, en xermolo, dun personaxe histórico, que sería o gran “referente” do pastiche. E, curiosamente, dábase nel o paradoxo de que era inimigo a morte dos norteamericanos, por ter sido vítima descarnada do seu máis violento e extremo racismo.
Na máis recente saga cinematográfica do Zorro, que xa non é tan recente, Antonio Banderas era o protagonista, pero non interpretaba a Don Diego de la Vega. Ese era Anthony Hopkins. Os tempos mudaran moito e quixeron en Hollywood lavar os pecados ideolóxicos arrastrados por décadas. Polo que a acción situábase principalmente xa na California estadounidense. E o vello Zorro, Hopkins, instituía a un novo, Banderas. O seu nome de pantalla era Alejandro Murrieta, e como se dicía explicitamente, era irmán do malogrado bandido Joaquín Murrieta.
E Joaquín é o que nos interesa, porque é o fulano que tomou McCulley de “referente” primordial. Poida que represente entre un 60-75% do Zorro, se lle quixeramos dar precisión matemática á inspiración.
Disque Joaquín Murrieta naceu no estado de Sonora, en México. Marchou prá California gringa, coma moitos, no apoxeo da febre do ouro, en 1850. Ao chegar, atopouse con que aos hispanos, polo feito de selo, esixíaselles un imposto exorbitado por exercer de mineiros. Ademais eran perseguidos e hostilizados do xeito máis bárbaro imaxinábel. Matábanos e linchábanos acotío, ficando impunes. Un día colleron por banda á muller de Murrieta. Violárona e déronlle morte, sen que ninguén sinalase aos culpábeis.
Botouse literalmente ao monte, formando unha banda que operaba na zona aurífera de Sierra Madre, preto de San Francisco, e alí cobrou a súa vinganza. Atribúeselle o roubo de máis de cen mil dólares en ouro e máis de cen cabalos, así como o asasinato de dezanove homes e tres oficiais. Pra deter as algueiradas de Murrieta, o gobernador creou os Rangers de California, liderados por Harry Love, e puxo un prezo de 5.000 dólares á súa cabeleira.
Un día de verán de 1853 os Rangers enfociñaron cun grupo de bandoleiros mexicanos, armouse unha boa lea de chumbo, e rematou o conto. Cortáronlle a cabeza a Murrieta e metérona nun tarro con brandy pra conservala. Tras lla amosar ás autoridades como proba da súa morte, fixéronlle un tour por toda California, e quen quixese podía contemplala desembolsando un dólar. Moitos dixeron que aquela cabeza non era de Murrieta e, coa dúbida, naceu o mito e o heroe popular. Máis que nada entre os que non falaban inglés.
McCulley colleu ao Murrieta real e embutiuno na ficticia Pimpinela Escarlata. Á espada, á dobre vida, á orixe nobre, á todo o demais da Pimpinela, engadiulle a pasional personalidade, a reacción ante a máis crúa das inxustizas, a actitude robinhoodiana, a aura de heroe admirado, verdadeiramente popular, que traía consigo a espida verdade de Murrieta. E adecuoulle o vestiario ao loito. Á súa herdanza cultural hispánica. Ao seu entorno californiano.
Ficaba, claro, esa rabia anti-gringa, esa triste historia de violacións e asasinatos, esa culpa norteamericana. Polo que McCulley houbo de procurar outro referente secundario.
Tomou os idearios máis positivamente estadounidenses doutro personaxe histórico que viviu en México no século XVII e cuxa vida semella unha fábula: Guillén de Lampart.
Dá pra escribir libros e libros, e cando remate o papel, cadernos, dípticos, trípticos e tacos de post-its. O Guy Fawkes hispano. Aínda que en realidade era irlandés e chamábase William Lamport. Fuxindo do dominio inglés na súa illa e dunha condena a morte, fíxose corsario, e acabou servindo no exército español. Estudou en Compostela e en Salamanca. Era un tipo dunha cultura extraordinaria. E logo meteuse a espía, baixo o patrocinio do Conde-Duque de Olivares, que o mandou apañar informes de como de ben se administraba o vicerreinado de Nova España.
Cando Olivares perdeu o posto, ficou en México e decatouse da realidade de indios e negros naquel lugar do mundo. Doíalle na alma, víaos coma aos irlandeses, reducidos á pobreza eterna por un pobo opresor. Artellou un plan mestre, facerse pasar por príncipe da Casa de Austria e lideralos nun levantamento, nunha sorte de revolución aristocrática indíxena, en contra do asoballante Imperio hispano. Apreixárono axiña, agrilloárono longo tempo, fuxiu, meteu manifestos até na cámara do Vicerrei, volvérono prender e rematou sendo queimado na fogueira.
Este idealista e aventureiro impenitente foi a peza final que completou ao Zorro e fixo, de paso, que fose axeitadamente patriótico. Un par de pequenos grolos doutras fontes, pra lle axustar sal e pementa, e listo.
Así se configurou un personaxe icónico. Pastiche e modelaxe ideolóxico mediante. O usual nos heroes da cultura popular.
E toda vez que o que quería amosar eu está amosado, toca unha postremeira e rápida ollada á súa repercusión posterior.
Deixara caer xa que o Zorro, en particular, ten o mérito de ser un pioneiro da fórmula do éxito, nisto dos enmascarados. Da fórmula do que funciona, desa á que lle podes ir cambiando cousas pra que non te acusen de plaxio, e segue a funcionar. Sempre.
Que llo digan ao Coyote de Mallorquí ou a Águila Roja, diría alguén. Ben, non, non falo desas cousas. Esas entrarían máis na “inspiración directa inspirada”. No fusilamento descarnado de ideas e demais. Sen sutilezas.
Eu refírome á fórmula, á fórmula do Zorro, e de como se aplicou a posteriori pra crear personaxes que, en aparencia, non semellan fillos do espadachín californiano nin netos da Pimpinela, de Murrieta ou de Lampart.
Unha fórmula do éxito que chegou máis alá do que poidades pensar. Bob Kane, por exemplo, medrou vendo series e filmes do Zorro, fascinado por aquel fenómeno. E quen é Bob Kane? Pois...
Aquel cordel de irrompíbel natureza, saído dun infalíbel cinto de fantásticos enxeños, deliña con mestría e lixeireza un nó nos nocellos do inimigo vencido, que fica boca abaixo. Fuxe logo o saxón morcego. Pano negro na cabeza a xeito de anteface, indumentaria moura a xogo, botas e luvas de coiro, capa e orellas picudas como nota de distinción. Derriba dunha montura que responde ao nome de Batmóbil, vai desfacendo agravios e endereitando entortos. Reais, non quixotescos. Tras da máscara, un home adiñeirado, pero de bo corazón, na procura de xustiza nun entorno hostil, salvaxe, abondoso en homes arrevesados e ambiciosos, asoballante cos febles. Un Gotham City excesivo e decadente, cheo de formigón, rañaceos e escuras calellas. Unha cidade asolagada e roída pola realidade da civilización americana.