Ao pasar pola rúa Colón, chama a vista certo edificio franqueado por dúas esfinxes, unha ampla escalinata e un frontispicio clásico sobre columnas con dous grifos no tellado. Chámanlle a casa dos Fonseca; actualmente é a sé do Arquivo Histórico Provincial e ata non moito acolleu tamén a Biblioteca Pública. Moitos queren ver nel símbolos da masonería, como tamén noutros inmobles da cidade, e non sería raro que acertasen, xa que Pontevedra ten una longa tradición de sociedades secretas dun ou outro signo que enriqueceron a nosa historia, a nosa cultura, a nosa maneira de entender o mundo.
O feito de que a antiga biblioteca conteña alusións explícitas á fraternidade hermética parece unha alegoría máis que casual que nos retrotrae a un feito histórico: a existencia no pasado dunha magna biblioteca na nosa cidade, emparentada desde a orixe coas sociedades secretas. Complétase esta noticia, novelesca en varios sentidos, coa súa destrución baixo o fragor das chamas.
Efectivamente, a chamada Biblioteca Panxeica de Pontevedra, que existiu entre os séculos XII e XVIII, foi unha das máis importantes das que temos noticia en Europa, pois atesouraba entre as súas severas paredes unha parte notábel do saber herdado da antigüidade. Segundo documentos da época, estaba acollida nun edificio de arquitectura medieval anexo a un castelo. Hoxe ignoramos o lugar onde se situaba o complexo, citándose como probábeis sitios tan distintos como Cotorredondo ou A Escusa. Entre as súas coleccións figuraban textos xurídicos, historiográficos, de caza, de astronomía, de botánica, epistolarios, fabularios, obras relixiosas, de gastronomía, de xeografía, de química, de prácticas máxicas, de oficios... provenientes das civilizacións máis dispares: exipcios, babilonios, indios, chineses, persas, gregos, hebreos, romanos, bizantinos, árabes, e doutras culturas coetáneas, compilados por sucesivas xeracións de monxes amadores do saber.
Tamén nos chegaron datos relativos á historia da institución, datos que aluden a sucesos proveitosos pero tamén tráxicos, ata o punto de que se pode dicir que foi a nosa biblioteca medieval a que inspirou un subxénero literario de éxito, o das tramas policiais en ambientes monásticos, en particular a novela O nome da rosa, como ten declarado o seu autor repetidamente. Cando pensamos na probábel traza do edificio, dificilmente podemos subtraernos da imaxe que o cinema nos proporcionou na súa versión do citado libro: a planta cadrada cos torreóns heptagonais, o interior labiríntico, o hálito de forzas sobrehumanas a pairar sobre os vetustos andeis góticos, o visión apocalíptica das chamas. Porén, o seu aspecto puido ser outro moi diferente.
En canto á historia da Biblioteca Panxeica, as testemuñas déixannos tantas luces como sombras, polo que debe ser tomada con cautela. Velaquí algo do que se conta.
O conde Duarte de Gundar, un home culto e bravo loitador, con terras lindeiras coa casa de Soutomaior, acudira ao chamado papal na segunda das Cruzadas. Ordenouse cabaleiro templario en Italia e, tras combater en Xerusalén e Damasco ás ordes do rei Luís VII de Francia contra as tropas de Nur al-Din, regresou en 1149 traendo consigo dous tesouros: unha fermosísima princesa moura, coa que pensaba desposar cristiamente, e un valioso souvenir para agasallar o seu señor, o rei Afonso VII, consistente nunha arquiña toda feita de ouro, nácares e pedrarías, que contiña un estraño libro de vinte e catro pregos dun material descoñecido escrito en caracteres semellantes a runas con algunhas ilustracións máis ben torpes. O presente adquiriu moito máis valor cando se soubo que na travesía morreran todos os seus homes, uns por ataques de piratas sarracenos, outros por enfermidade, e que só o conde e a súa prometida sobreviviran. Examinado o volume que tal envoltorio e o sacrifico de tantas vidas merecera, aínda que aparentaba un simple tratado de historia natural, os bispos sospeitaron que sería un manual de maldicións dos que os meigos orientais utilizaban para os seus ritos satánicos, e solicitaron a súa destrución. O rei deu a orde, pois o que realmente espertaba a súa admiración cobizosa eran o cofre e, con pouco disimulo, a princesa árabe. Mais non se puido executar, porque o libro desaparecera e non se volveu saber del. Non pasaría moito tempo sen que desaparecese tamén a muller, suponse que para ser incorporada ao discreto harén de amantes do Imperator totius Hispaniæ.
Sumido na maior das tristezas, o conde abandonou a disciplina militar e entrou nunha especie de catarse que o levou a entregarse por completo á lectura e á reflexión liberadora. Cando rematou de ler todos cantos libros puido conseguir, nun tempo no que a imprenta aínda estaba lonxe, enviou emisarios aos máis afastados países coa orde de mercar, a calquera prezo, todos os libros e documentos que puidesen atopar. Asemade, encargou a construción dunha torre de varias alturas, amoblouna cun luxo enigmático e foi almacenando nela esa preciosa literatura. Foi unha afección que lle custaría ao conde moitos diñeiros, mais non estrañou, dado o inmenso poderío económico da orde do Temple. Posteriormente, cando presentiu a morte, cedeu o seu castelo e a biblioteca a certa congregación cenobítica que se acababa de crear no condado, dotándoa de altas rendas anuais para a administración e engrandecemento da institución nos séculos vindeiros.
Ao longo dos seiscentos anos que seguiron á morte do fundador, a Biblioteca Panxeica de Pontevedra luciu como un brillante faro de sabedoría no occidente europeo, como testemuña a presenza de tantos ilustres visitantes que durante ese tempo honraron a nosa cidade. Así, sabemos da presenza de humanistas como Erasmo de Rotterdam, Luís Vives ou Juan de Guzmán, que tivo aquí cátedra de Latín, de poetas ilustres como Luís de Camões ou Góngora, de filósofos como Cyrano de Bergerac, Maquiavelo ou Leibniz, de científicos como Kepler ou Torricelli, de artistas, negociantes, políticos, e tantos anónimos expertos en todas as facetas da cultura.
Foi na década de 1780 cando un profesor da universidade de Salamanca, Pablo de Argensola, adaíl da Ilustración, tras intensa busca, localizou por fin o estraño libro rúnico no recanto onde probabelmente o agachara o propio conde de Gundar. Solicitou permiso para levalo consigo e analizalo baixo unha óptica científica; ás poucas semanas, sen motivo coñecido, desatouse o pavoroso incendio que había borrar da superficie da Terra a biblioteca e mais o castelo.
Aínda en pleno Século das Luces, atribuíuselle a desgraza ao libro fatídico, máis aínda cando se soubo da morte en circunstancias estrañas do profesor salmantino. Cóntase que o libro reapareceu tempo despois noutro contexto e máis tarde noutros en distintas xeografías, moitas veces asociado á presenza dunha estraña muller, sen dúbida emanación do concepto do maldito asociado á figura feminina, a Lilith de toda as relixións; en todos os casos, muller e libro deixaban tras de si un regueiro de catástrofes e mortes. Pero esas son outras historias que se contarán noutros textos, pois o tema dos libros malditos, derivado da tradición cabalística que atribúe á palabra o poder de crear e destruír, é outro dos recursos comúns de certas narrativas.
Existe outra versión desta historia que ten non pouco interese, aínda que sempre no terreo das conxecturas no que nos movemos. Dise que, en realidade, o que o conde trouxo de Terra Santa non foi só unha muller e un cofre cun libro raro, senón varias arcas que contiñan un nutrido e valiosísimo tesouro que rapinara aos xenerais de Nur al-Din. Cando volvía en barco ás nosas costas, nun arrouto de avareza pouco acorde co espírito cabaleiresco do Temple, decidiu furtarlle a parte que lle correspondía ao rei e contentalo cun agasallo menor, o libro. Infelizmente, o plan obrigábao a desfacerse dos seus homes, testemuñas da súa fortuna e posíbeis delatores. A uns foinos matando con velenos e, xa coa terra á vista, liquidou os últimos a golpes de espada. Logo, el mesmo se ocupou de agachar os cofres nos sotos do castelo.
Desde que perdeu a súa amada, torturado pola melancolía e tamén polos remorsos polos crimes cometidos, a creación da gran biblioteca foi o acicate que o salvou da loucura, perdendo nese proceso rexenerador o apego polas riquezas materiais. Iso quere dicir que a inmensa maior parte do seu tesouro seguiu oculta no soto do castelo, e talvez alí segue, nun solar que ninguén sabe onde está. Velaquí outro asunto que achega esta historia á literatura, o dos tesouros escondidos. Mais non só á literatura, lembremos a enraizada crenza na existencia doutro tesouro nos baixos de Pontevedra, tamén gañado con sangue: o do pirata Benito Soto, que algúns sitúan na Casa das Campás.
Unha última derivación do relato céntrase nos relixiosos que administraron a biblioteca. No comezo, dise que foi o propio conde quen os elixiu e os adestrou nos códigos da milicia cabaleiresca; verdadeiros iniciados que non figuraban nos organigramas da Orde, iso foi o que os salvou cando o Papa Clemente decretou o exterminio dos templarios a comezos do século XIV. Durante douscentos anos mantivéronse como unha comunidade relixiosa non adscrita a ningunha regra. Posteriormente, asumiron a condición de xesuítas, dedicándose tamén a labores pedagóxicos. Ata que foron expulsados do país en 1767. No ínterim en que as súas propiedades ían ser requisadas, coincidindo coa reaparición do libro misterioso, foi cando se produciu o incendio exterminador.
A partir de aí, certa tradición engade que un grupo destes bibliotecarios, que evitaron a expulsión mudando as súas identidades e integrándose na sociedade civil, se constituíron como sociedade secreta ao xeito das loxas francmasónicas, tan vizosas daquela, xuramentados no obxectivo de velar pola cultura, as ciencias e as artes. Foi chamada Estrela Negra, e dise que aínda hoxe existe e continúa as súas actividades con insondábel hermetismo. Asegúrase que os seus Mestres coñecen o escondedoiro do tesouro do conde de Gundar, que utilizan, ao máis vello estilo cabaleiresco, para labores de interese xeral; e que debe ser tan inmenso que non se acaba nunca.
IMAXE: Fachada da casa dos Fonseca