Remataba o mes de decembro de 1971, ano arriba, ano abaixo, cando un xornal pontevedrés publicou a noticia de que unha nutrida bandada de cegoñas en transo migratorio tomara terra na Xunqueira de Alba. Poida que non fosen cegoñas, talvez espátulas, quetzais, grúas coroadas, garzas níveas ou mesmo aves do paraíso, en todo caso era un feito extraordinario dado que en Pontevedra nunca antes se viran tales animais. Daquela, fomos moitos os que nos achegamos ás ribeiras do Rons, sobre todo os que entón eramos rapaces, para deleitármonos co vistoso espectáculo. O chasco foi monumental, porque por moito que buscamos non dexergamos ningunha ave distinta das habituais na paisaxe melancólica dos xuncos e as augas mansas. O misterio desvelouse cando caemos na conta de que a noticia se publicara o día 28, tradicional data de chanzas festivas para escarnecer almas cándidas.
Hoxe aínda lembramos o lance como unha ocorrencia simpática, mais cando pasen os séculos e outras tradicións substitúan as actuais, os investigadores que analicen os documentos que lles deixamos certificarán que Pontevedra era sitio de paso para cegoñas, como tamén crerán calquera dos calotes que no ámbito da política, por exemplo, se publican na prensa de cada día. Jorge Luis Borges explica ás claras nunha anécdota persoal esta dimensión fabulosa da Historia. Conta o mestre que, achándose impartindo un curso de Humanidades nunha universidade norteamericana, pediu ao alumnado que escribise sobre as pegadas da Grecia clásica na Europa moderna. Chamoulle a atención un exame que dicía cousas deste teor: "Antes de Platón tiveron relevancia en Grecia os luteranos da escola cartesiana, que proclamaban a austeridade fronte á ostentación farisaica dos cristiáns seguidores de Confucio. Platón, fillo do tirano Robespierre e dunha sacerdotisa chamada Calígula, formulara a partir das teses de Nietzsche o mito da Atlántida; mito no que se basearía séculos máis tarde o emperador cartaxinés Carlomagno para emprender unha viaxe en tres carabelas na busca do tempo perdido..." Borges cualificou o traballo cunha boa nota, e xustificouna dicindo que, aínda que segundo os seus coñecementos a historia non fora así, moi ben podería ter sido.
Décadas despois, aquelas cegoñas da inocencia, pairando na dobre lectura que pode ter "no fondo da ría", valéronnos de cabeceira para unha serie de traballos que sobre Pontevedra e a súa comarca fomos publicando nestes dous últimos anos: un total de vinte e catro entregas, que fan vinte e cinco con este epílogo co que, precisamente un 28 de decembro, lles poñemos o ramo; un epílogo "fóra de serie" en sentido literal, tanto por non se publicar na data habitual, o terceiro domingo do mes, como pola súa temática plural, como pola extensión superlativa, só para minorías. Quixemos con estas "atopocronías", neoloxismo antipático mais semanticamente acaído, dar unha revisión a asuntos relacionados coa súa historia, xeografía, urbanismo, habitantes, mitos, asuntos que, nunha visión ampla e desprexuiciada da historia, tanto foron reais como puideron telo sido, e que por causas diversas non son moi coñecidos cando non foron francamente ocultados.
Concluído o plan de obra, como queira que fican no tinteiro dixital unha restra de temas que darían para novas e interesantes entregas, neste intre de despedida simplemente faremos un relatorio dos que coidamos imprescindíbeis, por se aparecese alguén disposto a continuar a encomenda. Velaquí.
Quedaría por contar, por exemplo, o tebroso caso do asasinato en 1295 dun dos nosos máis inspirados trobadores medievais, o almirante Paio Gómez Chariño, nun arrevesado affaire que involucra o bispo de Tui don Ulpiano Fouces e a mesma casa real de Castela. Aínda que a historia considerou a morte a traizón de Gómez Chariño, perpetrada polo soldado de fortuna Rui Pérez Tenorio, un dano colateral na disputa entre os infantes don Xoán e don Henrique por herdaren a coroa de Sancho IV, certos cronicóns aseguran que o crime político só foi o pretexto para un asunto de celos no triángulo amoroso entre o nobre pontevedrés, o bispo tudense, un home de armas tomar, e dona Custodia Almagro, vizcondesa de Torrenegra e sobriña da raíña rexente María de Molina. Cando trouxeron o cadáver a Pontevedra, o bispo, a instancias da vizcondesa, costeou o luxoso sartego de granito onde aínda xace no convento de San Francisco á beira da súa esposa.
Outro asunto digno de ser rescatado sería a reunión secreta habida en 1574 entre os reis Sebastián de Portugal e Felipe II de España para negociaren a axuda en diñeiros e soldados que este daría a aquel para o seu proxecto de conquista do norte de África dentro da política de expansión imperial portuguesa. A xuntanza fora planeada aproveitando o paso por Pontevedra do rei español nunha das súas viaxes aos Países Baixos, onde mantiña continuos conflitos cos protestantes, e celebrouse no salón nobre do palacio dos García de Nodal, que casualmente festexaban o nacemento do que sería o gran mariño Bartolomé. Posteriormente, sumáronse príncipes aquitanos enviados polo emperador Maximiliano II como representantes do Sacro Imperio, tamén interesado no proxecto. Como se sabe, a campaña de Sebastián en África rematou coa súa derrota e morte nos vales de Alcazarquivir en 1578, xuntamente coa dos dous monarcas saadís que participaban na batalla. Dado que o seu corpo non foi recoñecido entre os milleiros de cadáveres, forxouse a lenda do "sebastianismo", segundo a cal o rei, como antano Arturo e logo Federico Barbarroxa, non faleceu, e algún día reaparecerá para se poñer á fronte de Portugal e conducilo a un destino de gloria e prosperidade. Un dos aspectos rechamantes desta historia é que o texto literario que deu orixe ao mito, a chamada ⿿profecía de Bandarra, sitúa en Pontevedra a reaparición futura do rei Sebastián, encarnado nalgunha persoa que nalgún momento tomará conciencia de si e da súa misión; un feito que aínda non ocorreu, mais que pode ocorrer calquera día.
Sen saírmos do ámbito da aristocracia, non é menos digna de lembranza a entrada pola estrada de Lugo, en febreiro de 1882, coa cidade cuberta por un tenue manto de neve, de Bilal al-Hakim, emir de Sharjah, á fronte de seiscentos cortesáns sobre carros tirados por cabalos e seguidos por esveltos camelos e impoñentes elefantes, todos aparellados con ricos atavíos e, no medio a medio do desfile, unha plataforma florida que sustentaba unha xigantesca cornucopia de prata abarrotada de xoias, moedas, obxectos valiosos, sedas, marfís e pedras brillantes. O motivo da fastosa exhibición non era outro que agasallar a súa amada Tirzia Vigh, princesa de Irlanda obrigada ao exilio polos ingleses, a quen Bilal, iniciado nas artes ocultas, coñecera nun soño. O galano non lle valeu para conquistar o corazón da dama, unha mestura de valquiria e amazona inaccesíbel ao sentimentalismo cortesán, mais a ela permitiulle recrutar un exército co que reconquistar o seu reino. Como agradecemento, cedeulle un castelo na beira do Sionainn, onde se dedicou, en tanto ela gobernaba e guerreaba, ao estudo do druidismo. Aínda que polo día estaban lonxe, pénsase que compartiron soños o resto das súas vidas.
ÿ coñecida a excelente biblioteca do mosteiro de Poio, que garda obras únicas de gran valor. Mais hai unha sección afastada da curiosidade dos visitantes, onde se conserva unha non pequena colección de textos de carácter licencioso, algúns marcadamente eróticos, tanto libros como revistas, con ilustracións ou sen elas, en diversos idiomas entre os que predomina o francés. ÿ fácil colixir que a colección provén da célebre biblioteca dos irmáns Andrés e Xesús Muruais, tan concorrida polas eminencias da cultura entre mediados do XIX e comezos do XX, que fora expurgada tras a morte de ambos pola familia baixo a dirección do seu asesor espiritual. Ignórase como libros destinados á queima acabaron nun recanto escuro do mosteiro de Poio, e sería un camiño interesante de percorrer, sobre todo se o complicamos coa intervención sucesiva de dous coñecidos curmáns, un deles activo republicano ata o 36, e o outro declarado franquista nas décadas seguintes.
Outra historia de fondo galante achéganos ao sen par violinista Manuel Quiroga. Residindo en París en abril de 1913, citárase para cear coa pianista Martha Lehman, a quen acababa de coñecer. Desexando levala ao restaurante de máis prestixio para ofrecerlle a noite máis engaiolante, e sendo daquela o seu potencial económico limitado, viuse obrigado a empeñar nun escuro local da rúa Olivier Moreau o seu violín Amati, que fora agasallo de Ramón de Mugártegui. A noite resultou tan marabillosa como se esperaba, mais tendo apalabrados concertos nos seguintes días e non podendo rescatar o instrumento, o noso paisano tivo que recorrer á argucia de tomar sen permiso da casa do seu amigo Manuel de Falla o Stradivarius que fora de Pablo Sarasate e que sempre levaba con el como amuleto aínda que non o sacaba da funda. Tocar co mesmo instrumento que tocara o virtuoso pamplonés supúxolle a Quiroga unha carga moral excesiva, polo que o devolveu en canto puido. Cando se preparaba para viaxar aos USA, onde o esperaba unha importante xira, viuse sorprendido polo agasallo que lle fixo Martha Lehman dun excelente violín Amati adquirido nunha casa de empeños da rúa Olivier Moreau. Tivera que desfacerse dalgunhas das súas xoias, mais pagaba a pena por evitar que a súa arte se perdese entre as limitacións dun instrumento de segunda. A relación de ambos os músicos rematou en matrimonio, como é sabido, aínda que non sempre feliz.
Entre os cambios urbanísticos máis atroces realizados nos anos 70 en Pontevedra, dentro dun confuso concepto de desenvolvemento e progreso, temos que salientar o derrubamento do vello hotel Abrente, que presidiu durante moito tempo coas súas cinco alturas a actual rúa rúa Benito Corbal. Aínda que a súa traza arquitectónica o situaba no finais do XIX, certos elementos procedían dunha construción polo menos douscentos anos anterior. Desde 1899, foi o segundo hotel de Europa, despois do Ritz de París, en ofrecer en cada dormitorio cuarto de baño, electricidade, instalada polo enxeñeiro francés François Saunier, e teléfono da marca Gower-Bell. Aínda que o seu maior interese estaría en pescudar o paso de persoeiros do ámbito das artes, as letras, a ciencia, a política e o espectáculo, como é o caso de Miguel de Unamuno, García Lorca, Manuel Azaña, Picasso, Marie Curie, o Barón Vermello, Pinito del Oro, Adamo, Greta Garbo, e tantos outros.
Tamén digno de comentario é o achado que levou á clausura dunha produtiva canteira no lugar de Paredes, concello de Vilaboa, nos anos 80, un asunto que dará moito que falar cando se levante o segredo oficial co que se tratou de tapar. Os operarios descubriron, incrustado no corazón do granito, un bloque de metal absolutamente inexplicábel como elemento natural; tratábase dun dodecaedro de aproximadamente un metro de diámetro, hermético e dun metal descoñecido. Trasladado ao Palacio da Deputación, os intentos de abrilo por parte de bombeiros, ferreiros e mecánicos chapistas foron infrutuosos, polo que xurdiron as máís variadas especulacións: que se se trataba dun corpo chegado do espazo capaz de fundir a rocha, que se era un aviso do ceo contra os pecados do mundo, que se só era unha megacristalización paradoxal... Solicitouse o concurso do CSIF, e posteriormente da NASA e a ESA. Malia o segredo, voces próximas á investigación afirman que o cofre foi creado por unha raza intelixente, terrestre ou extraterrestre, anterior a todas as eras coñecidas, e que contén informacións deixadas para o futuro en previsión dalgunha catástrofe exterminadora. Sen pretendermos ser agoireiros, preguntámonos se isto terá que ver co empeño posto polas axencias espaciais a partir daquel ano en facer o mesmo, deixando zulos por aí e alá ou enviándoos ao espazo.
E un longuísimo etcétera no que caberían artigos sobre o achado dun mural pintado por Urbano Lugrís en colaboración con Frida Kahlo nun local reformado recentemente na rúa da Peregrina, sobre un proxecto para a unión de Pontevedra con Poio por unha estrada baixo o Lérez, proxecto que derivou doutro máis antigo para converter as rúas próximas ao río en canles ao estilo de Venecia ou Amsterdam, sobre o monstro do río Lérez que máis de un xurou ter visto tras a romaría de San Bieito, sobre as matanzas masivas de arroaces na ría imitando as corridas de touros, sobre o incríbel periplo espiritual ascendente de Fis da Chamusca, que empezando como poeta urbano con frauta chegou a cociñeiro persoal do máis perigoso xefe da mafia rusa, sobre o doutor Filisnando, que xa no século XVIII combatía a disfunción eréctil con baños en lamas fúnxicas, sobre dona Tareixa Airas, a afouta doncela anana que se perdeu na selva amazónica e reapareceu como raíña da nación dos xíbaros, sobre os frustrados plans para dinamitar ou ben retellar as ruínas de San Domingos, sobre o ofrecemento dos artistas Christo&Jeanne-Claude para empaquetaren a Fábrica de Celulosa e enviala ben lonxe, sobre a Banda das Contralombotondas, impulsoras da oposición cívica contra o exceso de lombos e rotondas, ou sobre a máis que verosímil percepción da Pontevedra levitante e máxica que inspirou a Torrente Ballester a imponderábel Saga/Fuga de J.B. Tantos e tantos asuntos extraordinarios que piden non seren esquecidos, aínda que só sexa para demostrar ata que punto a realidade vai máis alá de calquera imaxinación. Porque, por exemplo, a que clase de mente se lle podería ocorrer que os romanos construísen en Pontevedra unhas termas, un anfiteatro ou unha ponte, ou que un nobre pontevedrés fose enviado como embaixador diante do Gran Tamerlán de Mongolia, ou que se chegasen a facer sanguentas corridas festivas cos arroaces, ou que na Biblioteca Panxeica se custodiase esa especie de "pedra de roseta" perdida na nosa cultura castrexa, ou que aquí houbese seitas masónicas que organizaron tanto atentados como actos caritativos e mesmo entroidos, ou que un papagaio fose capaz de discutir de política cos catedráticos, ou que unha xacia de río chegase á dignidade de Papa, ou que Pontevedra se declarase cantón independente durante a Primeira República, ou que alguén roubase o cadro da Gioconda e repartise varias copias dando pé á posibilidade de que o que se garda no noso museo sexa o auténtico. Ou que un xornal serio malgastase as súas páxinas propoñendo inocentadas infantís... Realidade e ficción, ficción e realidade, os múltiples camiños que se cruzan no mesmo plano, como entendemos na anécdota de Jorge Luis Borges e o estudante de Humanidades; unha anécdota que, así mesmo, talvez nunca contou.
Pola nosa banda, un agradecemento enorme aos cronistas e historiadores de verdade que proporcionaron a base lexitimadora destas atopocronías, cunha petición de perdón polo atrevemento; tamén aos artistas cuxas obras as acompañaron; ao xornal PontevedraViva, a quen desexamos unha longa andadura, por acoller nas súas páxinas de opinión uns textos tan opinábeis; a toda Pontevedra, por ser como é e por merecer, como cidade modélica, premios e recoñecementos que nos honran e nos fan ser mellores; finalmente, coa maior estima, ás persoas que seguiron durante estes dous anos o voo dasCegoñas no fondo da ría. A todas e a todos, os mellores desexos para o ano que empeza, e un en particular: que a inocencia non nos abandone.
IMAXE: A Ría de Pontevedra en 1634, mapa de Pedro Teixeira