Clara Usón: "Alármame ver como resurxen os popularismos e a extrema dereita, tamén en España"
Por Alejandro Espiño
Hai uns seis anos, lendo un xornal inglés, Clara Usón (Barcelona, 1961), descubriu unha historia real que lle impactou. A protagonista era unha moza de 23 anos chamada Ana que, en 1994, quitouse a vida. Era guapa, simpática, encantadora, intelixente, a mellor estudante de Medicina da universidade de Belgrado. Estaba a piques de finalizar a carreira e íase a especializar como cirurxiá, a vocación frustrada do seu pai.
Vivía en Serbia, un país sometido a un embargo, pero que xa non estaba en guerra. Pero o seu pai si tiña relación coa guerra. O cirurxián que non puido ser era o comandante en xefe do exercito serbio-bosníaco, Ratko Mladic, que como recorda a propia autora, atópase actualmente no Tribunal da Haya, respondendo por crimes de guerra. Pero que levou a esta moza que, aparentemente tíñao todo, a suicidarse? Ese é o transfondo de (Seix Barral, 2012), a nova novela desta escritora catalá.
Que tiña a historia de Ana Mladic para atraela tanto?
Ana Mladic meteuse na miña cabeza. A súa historia atrapoume. A bala coa que se matou a filla do xeneral serbio Ratko Mladic, coñecido como o carniceiro de Bosnia, traspasou a miña curiosidade e fíxome querer saber máis. Cando lin esa historia recordei como fora a última guerra dos Balcáns. Pero o que me cativou non foi o transfondo histórico, senón a forza do conflito familiar que estaba aí encerrado.
Para Ana o seu pai era un heroe de guerra. Salvaba aos serbios da ameaza musulmá. Pero nunha viaxe a Moscú, ela descubriu o rostro oculto do seu pai, un asasino despiadado de nenos, mulleres, anciáns e civís. Morría por saber os motivos polos que se suicidou, como se decatou de que o seu adorado pai non era o heroe que ela cría senón un criminal de guerra.
Tal e como describe a Ana Mladic desde o principio do libro, podería parecer a típica heroína de novela...
"Ana suicidouse coa pistola favorita do seu pai, a que só dispararía cando nacera o seu primeiro neto"
E así era. Ana, en marzo de 1994, foi a Moscú de viaxe de fin de carreira con amigos da facultade. O seu pai coma se tivese unha premonición, mostrouse remiso, non quería permitirllo. Á súa volta, algo lle pasou. Estaba cambiada, taciturna, triste, deprimida. Queixábase de non poder durmir, de non concentrarse nos exames. Ninguén averiguou que era o que lle aflixía porque a noite do 24 de marzo de madrugada pegouse un tiro na cabeza.
E ademais, fíxoo cunha pistola moi especial.
Coa pistola favorita do seu pai. Nunha casa onde había un arsenal, armas moito máis modernas, Ana elixiu unha vella zastava, de fabricación iugoslava, que lle regalaron ao seu pai cando se graduara como o mellor cadete da súa promoción. Cando era nena, el anunciou que só dispararía esa pistola cando nacese o seu primeiro neto. Esa pistola que tería que continuar a liñaxe, foi a que acabou coa posibilidade de perpetuarse.
Cal cre que foi a causa do suicidio? A decepción ao coñecer a verdade sobre o seu pai?
A decepción ou o castigo. Estáballe castigando porque para ela o seu pai era un referente moral absoluto. Suicidouse porque non podía soportar esa especie de culpa herdada. Unha culpa inxusta, está claro. Eu creo que era un xesto deliberado. Non deixou ningunha nota, pero mátome con esta pistola porque ti sabes o que significa, mátome por ti. Así quería castigar a decepción que sufriu ao comprobar que non era o heroe que ela cría. Ou quizá era un sacrificio. Suicídime, quítoche o que ti máis queres para que comprendas o que supón e deixes de matar.
Se esa era a intención, desde logo non o conseguiu...
"Trala morte da súa filla Ratko Madlic enloqueceu. Antes non era ningún anxiño, pero despois foi un demo desatado"
Perdoa o chiste fácil, pero se foi así, está claro que lle saíu o tiro pola culata. Poucos días logo da morte de Ana, o seu pai estaba de novo na fronte de guerra e uns meses despois perpetrou a masacre de Srebrenica, na que executaron a 8.000 bosníacos. Dá a impresión de que Ratko, que xa era cruel, toleou. Foi un exterminio planificado e despiadado que tivo que ver cun cambio na súa actitude por mor da morte da súa filla. Antes non era ningún anxiño, pero despois foi un demo desatado.
Unha historia apaixonante, sen dúbida. Pero teño entendido que custoulle dar o paso de contala, non é certo?
A min todo isto pareceume, cando o lin, unha historia tremenda. ÿ como unha traxedia grega, pero a finais do século XX. Pensei: esta historia teño que contala. Pero naquel momento, sabía que era unha guerra allea a nós e moi complicada, porque foi moi longa. Era unha lea e díxenme que isto o tiña que facer un de alá.
Púxenme a escribir a miña anterior novela, Corazón de Napalm, e cando terminei parecía coma se esta historia estivéseme esperando. Ninguén decidira abordala e díxenme, investigarei un pouquiño, pensando nunha novela curta centrada na traxedia de Ana. Pero cando empecei a investigar, deime conta de que para poder comprender esa traxedia, tiña que comprender a traxedia colectiva na que se enmarca, porque Ratko era o pai de Ana, pero era tamén o principal responsable da guerra de Bosnia.
Foi unha investigación moi ardua, entendo, para poder abordar a novela...
"Eu creo que quen lea La hija del Este acabará comprendendo como foi a guerra dos Balcáns"
E tanto. O que tiñan que ser tres meses de investigación, convertéronse en tres anos. Viaxei por Bosnia, Croacia e Serbia, lin unha chea de libros, consultei unha chea de hemerotecas, vin moitos documentais e películas. Coñecín a xente de alá, que vivira a guerra, e contáronme as súas experiencias. Eu creo que quen lea La hija del Este acabará comprendendo como foi esa guerra.
Ratko Mladic está sendo xulgado actualmente no Tribunal da Haya. Cre que esta coincidencia coa publicación do libro é unha especie de xustiza poética?
El, sen dúbida, é o protagonista na sombra do libro. Eu fun velo á Haya. El xa sabe quen son eu. Sabe que se vai a publicar a miña novela en Italia na primavera e xa dixo que non lle gusta nada a idea. Os meus personaxes e eu evolucionamos xuntos. Para min foi unha sorpresa cando o colleron. Eu estaba escribindo a novela. Chamoume unha amiga e díxome que o acababan de deter. E iso cambioume a novela, claro. Cando traballas con feitos reais, a realidade dítache o final.
Para entender esa guerra, é necesario coñecer os conflitos anteriores, como relata na novela?
Eu creo que si, porque eles mesmos recoñecen que son guerras encadeadas que deixan rancores, resentimentos, feridas sen cicatrizar. O propio Ratko, cando entrou en Srebrenica, nos seus discursos apelaba ás guerras contra os turcos de hai séculos. Había que vingarse do que lles fixeron. E outras veces falaban de batallas do ano 1.300. ÿ coma se esas feridas fosen presentes. Aínda se acordan desas guerras. Por iso penso que en calquera momento haberá outra. Está todo collido con alfinetes e pode volverá estalar.
"Para disimular a súa incompetencia e a súa corrupción, o goberno catalán bota a culpa a Madrid e funciónalle. A xente crelle sen facer ningunha autocrítica"
Como di ao comezo de La hija del Este, a historia repítese porque os gobernantes e os seus pobos non aprenden nada dela...
ÿ verdade por desgraza. Prodúceme alarma ver que nunha situación similar aos anos 30, unha económica crise moi prolongada, volven xurdir os popularismos, os nacionalismos, a extrema dereita en toda Europa, tamén en España. ÿ ese recurso tan socorrido dos políticos e que sempre lles funciona, pola súa propia inoperancia, pola súa propia corrupción. A culpa non é miña, é daquel e se nos libramos daquel, problemas resoltos.
Cando di que pasa tamén en España, refírese ao sentimento independentista catalán?
Está pasando en Cataluña, claro que si. Para disimular a súa incompetencia e a súa corrupción, o goberno catalán bota a culpa a Madrid e funciónalle. A xente crelle sen facer ningunha autocrítica. O que nos sucede é, en gran medida, froito do noso desgoberno. Dese pensamento máxico, cando me libre do outro todo solucionarase.
ÿ o que dicía Milosevic en Serbia, Tudjman en Croacia: cando acabemos cos musulmáns e volvamos ao momento fundacional todo será marabilloso e das árbores manarán mel. Tendemos a idealizar o pasado, terxivérsase. E os seres humanos, cando perdemos a esperanza e estamos afundidos, medorentos dun provir que se prevé peor, tendemos a albiscar esa esperanza en calquera lado e aferrámonos a ela.